Γράφει ο Νίκος Μπογιόπουλος
Η 5η Μάρτη 1943 είναι μια επική σελίδα της ελληνικής Ιστορίας. Είναι η ημέρα που μια σκλαβωμένη και υπόδουλη χώρα αλλά με έναν αδούλωτο λαό – η Ελλάδα της Αντίστασης – στέκεται ολόρθη απέναντι στον κατακτητή, αψηφά τη Βέρμαχτ, τη Γκεστάπο και τα Ες Ες, ανατρέπει τους σχεδιασμούς τους να αλυσοδέσουν τα παιδιά του λαού στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και τσακίζει τη θηριωδία τους.
Ήταν πριν από 79 χρόνια. Ήταν ακριβώς σαν σήμερα, όταν ο ελληνικός λαός ματαιώνει τα σχέδια του Χίτλερ για την επιστράτευση των Ελλήνων στα γερμανικά Νταχάου.
Στο φύλλο της 3 Μάρτη υπό τον τιτλο «ΤΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ» ο «Ριζοσπάστης» παρουσιάζοντας το γερμανικό σχέδιο, σημειώνει:
«Δίνουμε το διάταγμα της πολιτικής επιστράτευσης, όπως δημοσιεύτηκε στον τύπο της Θεσσαλονίκης στις 13.2.43. Χαρακτηριστικά αφορά όλον τον πληθυσμό άντρες και γυναίκες, όλη την Ελλάδα δηλαδή και τις ιταλικές ζώνες αφού μιλάει και για τις ιταλικές στρατιωτικές υπηρεσίες ζητάει τους έλληνες να δουλέψουν σκλάβοι των στρατοπέδων-κατέργων, ακόμα και χωρίς τροφή ενδεχομένως!
ΔΙΑΤΑΞΙΣ
30 Ιανουαρίου 1943
Περί γενικής υποχρεωτικής εργασίας του ελληνικού πληθυσμού
Επί τη βάσει της υπό του Φύρερ και Ανωτάτου Αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων χορηγηθείσης μοι εξουσιοδοτήσεως, διατάσσω τα ακόλουθα:
Αρθρον 1ον– Εκαστος κάτοικος της Ελλάδος, ηλικίας από 16 μέχρι 45 ετών είναι υποχρεωμένος, εάν το απαιτήσουν αι περιστάσεις, ν’ αναλάβη υποδεικνυομένην εις αυτόν εργασίαν διά γερμανικάς ή ιταλικάς υπηρεσίας. Ιδίως είναι υποχρεωμένος να παρουσιάζεται με ακρίβειαν εις την εργασίαν, να τηρή τας ώρας εργασίας και να παρέχη απόδοσιν εργασίας, ανταποκρινομένην προς τας σωματικάς του δυνάμεις. Οι άνδρες είναι υποχρεωμένοι να εργάσθούν και έξω του τόπου της μονίμου κατοικίας των συγκεκροτημένοι εις συμβιωτικάς ομάδας στρατοπέδου, εάν απαιτηθή το τοιούτον.
Αρθρον 2ον– Η πρόσκλησις προς ανάληψιν εργασίας γίνεται υπό των γερμανικών αρχών απ’ ευθείας ή υπό των εντεταλμένων προς τούτο ελληνικών αρχών, ιδίως Επιθεωρήσεων Εργασίας και δημάρχων.
Αρθρον 3ον– Αι γερμανικαί υπηρεσίαι παρέχουν ανάλογον προς τας συνθήκας αποζημίωσιν και εφ’ όσον τούτο είναι δυνατόν και τροφήν.
Αρθρον 4ον– Ο μη συμμορφούμενος προς τας εκ των άρθρων 1 και 2 απορρέουσας υποχρεώσεις τιμωρείται με:
1) Χρηματικήν ποινήν απεριορίστως, ή
2) Φυλάκισιν ή ειρκτήν, ή
3) Στρατόπεδον καταναγκαστικών έργων.(…)
Ο Ανώτερος Στρατιωτικός Διοικητής της Νοτιανατολικής εντεταλμένος ταυτοχρόνως με την αρχηγίαν του στρατού».
Το παραπάνω διάταγμα – που μέσα από τις ΕΑΜικές οργανώσεις των τυπογράφων έχει φτάσει στα χέρια του ΕΑΜ και του ΚΚΕ πριν καν δημοσιευτεί στην εφημερίδα της κυβερνήσεως – εκδίδεται σύμφωνα με την διαταγή του στρατηγού Αλεξάντερ Λερ, στρατιωτικού διοικητή ΝΑ Ευρώπης από τον Γενάρη ως τον Σεπτέμβρη του ’43, η οποία αναφέρει :
«1… Κάθε κάτοικος της Ελλάδας ηλικίας από 16-45 χρονών είναι υποχρεωμένος, όταν το απαιτήσουν οι συνθήκες, να αναλάβει δουλειά για γερμανικές ή ιταλικές υπηρεσίες που του υποδείχθηκε. Ανδρικές εργατικές δυνάμεις είναι υποχρεωμένες να εργαστούν κι έξω από τον μόνιμο τόπο κατοικίας τους, αν χρειαστεί συγκεντρωμένοι σε κοινότητες στρατοπέδευσης.
Η πρόσκληση για την ανάληψη της δουλειάς γίνεται ή άμεσα από τις γερμανικές υπηρεσίες ή μέσω των εντεταλμένων απ’ αυτές ελληνικών υπηρεσιών, ιδιαίτερα των επιθεωρήσεων εργασίας και των δημάρχων…
4.Όποιος δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από τις παραγράφους 1 και 2 τιμωρείται με
1.χρηματική ποινή απεριορίστου ύψους
φυλάκιση ή ειρκτή ή με
στρατόπεδο αναγκαστικής εργασίας
Φύλλο διαταγών για το κατεχόμενο ελληνικό έδαφος, εκδιδόμενο από το Στρατιωτικό Διοικητή ΝΑ Ευρώπης 1943/12» (Μάρτιν Ζεκεντορφ, Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, σελ. 165).
Ετσι ήδη από τις 24 Φλεβάρη, ο λαός βρίσκεται στους δρόμους καθώς το μαντάτο της επικείμενης επιστράτευσης έχει κινητοποιήσει τις δυνάμεις του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Στην έκτακτη έκδοσή του ο «Ριζοσπάστης» στις 25/2/1943 γράφει για τα γεγονότα της προηγούμενης μέρας: «ΚΑΤΩ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ! Με το σύνθημα τούτο δεκάδες χιλιάδες λαού διαδήλωσαν χτες μαχητικά στους δρόμους της Αθήνας τη θέλησή τους να μην υποκύψουν στα δεσμά καταχτητών και λακέδων τους».
Στο ρεπορτάζ η εφημερίδα υπολογίζει τους διαδηλωτές που ξεχύνονται ενάντια στο πολιτικό γραφείο της κυβέρνησης των Κουίσλινγκ και στο υπουργείο Εργασίας «ως 50 χιλιάδες άτομα» καταγράφοντας ότι «¨όργανα της τάξεως¨ πυροβόλησαν και τραυμάτισαν Ελληνες». Το βράδυ της ίδιας μέρας σε ραδιοφωνικό του μήνυμα ο δοσίλογος «πρωθυπουργός» Λογοθετόπουλος επιτίθεται «κατά των βαρβάρων στρατιών του Στάλιν» ενώ ο παγκαλικός υπουργός Ταβουλάρης εκδίδει ανακοίνωση ότι οι συγκεντρώσεις λαού θα πυροβολούνται.
Στις 3 Μάρτη, δυο μέρες πριν ξεσπάσει η γενικευμένη λαϊκή απείθεια, το ΚΚΕ καλεί σε “γενική ανυπακοή”. Ο «Ριζοσπάστης», παράλληλα με την αποκάλυψη του διατάγματος, κυκλοφορεί με υπέρτιτλο: “ΣΤΟΥΣ ΤΟΥΦΕΚΙΣΜΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ ΜΙΑ Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΜΑΣ: ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΥΠΑΚΟΗ, ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ, ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΙ’ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΤΑΙΩΣΗ ΤΗΣ!”. Στην πρώτη σελίδα, στο άρθρο με τίτλο «Ο ΠΑΛΑΙΚΟΣ ΣΥΝΑΓΕΡΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ΅ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ», σημειώνεται:«Κανένα από τα απάνθρωπα μέτρα των φασιστών κατακτητών δεν συγκλόνισε τόσο το λαό μας και δεν τον κίνησε κυριολεκτικά σύσσωμο στον αγώνα, όσο η απειλή της πολιτικής επιστράτευσης».
Στις 5 Μάρτη, πια, στην γενική απεργία που παίρνει καθολικό χαρακτήρα, το «επιβλητικό μεγαλείο» όπως περιγράφει ο «Ριζοσπάστης» την διαδήλωση της 24 Φλεβάρη, μετατρέπεται σε ξέφρενη θύελλα και σε παλλαϊκό σεισμό, με πάνω από 300.000 χιλιάδες λαού στους δρόμους να διαδηλώνουν κρατώντας τα πλακάτ με το σύνθημα «Κάτω η επιστράτευση!» και τις χιλιάδες προκηρύξεις του ΕΑΜ και του ΚΚΕ να κατακλύζουν την πόλη.
Η κινητοποίηση του λαού είναι τόσο μεγάλη που παρότι οι Γερμανοί αναμένουν τις αντιδράσεις (ήδη σε τηλεγράφημά του στις 24/2 προς το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών ο Γκέβενιτς, επιτετραμμένος του Ραιχ στην Αθήνα, προειδοποιεί ότι έρχεται «απεργιακό κίνημα σε πλατιά βάση» – «Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό», σελ 166»), αδυνατούν να τις ανακόψουν. Οι χιλιάδες των διαδηλωτών καταλαμβάνουν το υπουργείο Εργασίας, καταστρέφουν τα ναζιστικά σχέδια και πυρπολούν τις καταστάσεις, τα έγγραφα και τους καταλόγους με τα ονόματα των υπό επιστράτευση Ελλήνων.
Ο παράνομος «Ριζοσπάστης» περιγράφοντας τα γεγονότα στην έκτακτη έκδοση της 6 Μάρτη κάνει λόγο για «μεγαλειώδη παλλαικό συναγερμό των Ελλήνων», για «μυριάδες διαδηλωτές στην Αθήνα και τον Πειραιά» και σημειώνει:
«Το θέαμα της χτεσινής παλλαϊκής μάχης του λαού μας στην Αθήνα και τον Πειραιά θα μείνει ένα από τα λαμπρότερα και ηρωικότερα περιστατικά της ιστορίας του (…). Με τη δολοφονική ενέδρα που χαρακτηρίζει κάθε πράξη των φασιστών και με την ακόμα πιο σιχαμερή θρασύτητα των «ελλήνων» αστυνομικών οργάνων τους υποδέχτηκαν οι τύραννοι τις ανθρωποθάλασσες (…) Για την ώρα εξακριβώθηκαν δώδεκα νεκροί και πάνω από εκατό τραυματίες. Το αίμα των ελλήνων που έβαψε χτες τους δρόμους (…) εσφράγισε αμετάκλητα την απόφαση του λαού να συντρίψει τις αλυσίδες της σκλαβιάς, να ζήσει ελεύτερος».
Τα ναζιστικά πυρά που τελικά δολοφονούν πάνω από 18 διαδηλωτές και τραυματίζουν πάνω από 135 δεν είναι ικανά να φέρουν σε πέρας την επιστράτευση. Η Ελλάδα είναι ο τόπος που ο Χίτλερ δεν θα εφαρμόσει ό,τι εφάρμοσε σε κάθε άλλη κατεχόμενη χώρα, θα εξαναγκαστεί σε υποχώρηση και στην ακύρωση της επιστράτευσης, όπως αναγκάζεται ο ίδιος ο Λογοθετόπουλος να δηλώσει στον τύπο μια μέρα αργότερα.
Στις 11 Μάρτη ο Ριζοσπάστης στο πρωτοσέλιδο με τίτλο “ΕΝΩ ΑΧΝΙΖΕΙ ΤΟ ΑΙΜΑ…”, γράφει: “Ο ελληνικός λαός πήρε την υπόθεση της λευτεριάς του στα ίδια του τα χέρια. Ας τρέμουν όλοι οι εχθροί του (…). Ελληνες! Στις 5 του Μάρτη νικήσατε μια νίκη περίλαμπρη”.
«Όσοι συχνά με μοιρολατρική διάθεση – έγραφε ο Νίκος Καραντηνός – αποδέχονται με σκυμμένο το κεφάλι τα αμέτρητα όσα καθημερινά εξοντωτικά γίνονται σε βάρος του λαού πάνω στο ψωμί, πάνω στη ζωή του, στο αύριο αυτής της χώρας, στα δικαιώματά του θα πρέπει να διαβάσουν πώς με τυπωμένα όλα αυτά τα διατάγματα, μ’ έτοιμους τους καταλόγους, τελικά αναγκάστηκαν να τα πάρουν όλα πίσω. Και δημόσια να ανακοινώσουν οι εθνοπροδότες τη ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης».
***
Τα αποσπάσματα που ακολουθούν περιγράφουν με αυθεντικό τρόπο το πώς γεννήθηκε η 5ηΜάρτη του 1943. Το κείμενο είναι του Νίκου Πλουμπίδη.
Γράφτηκε στις 5 Μάρτη 1954, στις φυλακές της απομόνωσης όπου το μετεμφυλιακό κράτος είχε καταδικάσει τον άνθρωπο, τον κομμουνιστή, τον δάσκαλο Νίκο Πλουμπίδη.
«Η 5η του Μάρτη, του 1943, είναι ιστορική ημέρα για το Ελληνικό Λαϊκό επαναστατικό κίνημα με παγκόσμια απήχηση και σημασία. Την ημέρα αυτή ολόκληρος ο Αθηναϊκός λαός με ΓΕΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ ΚΑΙ ΜΕ ΠΑΛΛΑΪΚΗ ΔΙΑΔΗΛΩΣΗ στο κέντρο της Αθήνας επέβαλε στο Χίτλερ και στους Ελληνες πράκτορές του να ανακαλέσουν την ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ. Με λίγα λόγια και χωρίς φιλολογία η 3η Μάρτη εγεννήθη έτσι:
Στις 20 Φλεβάρη ο Γραμματέας της ΚΟΑ (Κομμουνιστική Οργάνωση της Αθήνας) ο αξέχαστος Κ. Χατζήμαλης (σσ: γραμματέας της Επιτροπής Πόλης της ΚΟΑ του ΚΚΕ, εκτελέστηκε από τους γερμανοτσολιάδες στη Θεσσαλονίκη το 1944) ήλθε στο σπίτι μου και μου ανέφερε ότι την επόμενη οι ΔΥ (Δημόσιοι Υπάλληλοι) κατεβαίνουν σε απεργία, ότι όλα είναι έτοιμα και σε ότι σε μια ώρα συνέρχεται η επιτροπή Γκρούπας (ομάδας Αχτίδων) των ΔΥ για να κανονίσουν τις λεπτομέρειες. Πριν δώσω τη συγκατάθεσή μου (διότι καθοδηγούσα την ΚΟΑ από το ΠΓ) θέλησα να εξετάσω προσωπικά τα πράγματα και πήγα στη συνεδρίαση (…). Από όσα ειπώθηκαν έκρινα ότι η απεργία ΔΕΝ είχε προπαρασκευαστεί και ΔΕΝ είχαν εκλεγεί απεργιακά όργανα παντού (…).Ανέβαλα την απεργία για μια βδομάδα και έδωσα συγκεκριμένες οδηγίες για την εκλογή απεργιακών οργανώσεων κ.λπ. Ταυτόχρονα έδωσα εντολή στην ΚΟΑ να προπαρασκευάσει τους εργατοϋπαλληλικούς κλάδους και τις λαϊκές μάζες των συνοικιών έτσι που όταν κηρύξουμε απεργία των Δ.Υ. να την επεκτείνουμε και να την γενικεύσουμε.
Στις 27 Φλεβάρη ξανασυνήλθε η επιτροπή Δ.Υ. (…). Εγώ αφού ανέπτυξα ότι δεν κάνουμε την απεργία για την απεργία αλλά την κάνουμε για να επιβάλουμε τη λύση των εργατικών διεκδικήσεων, ότι η απεργία είναι μια σοβαρή μάχη και η έκβασή της παίζει μεγάλο ρόλο, ότι οι Δ.Υ. χωρίς το βαρύ πυροβολικό τους, το ΤΤΤ, δεν μπορεί νάχουν την επιβολή που χρειάζεται και τον αντίκτυπο στην κοινή γνώμη, ανέβαλα για μια βδομάδα ακόμη και συνέστησα ειδικά συγκεκριμένα μέτρα για τα ΤΤΤ, και το Υπουργείο Οικονομικών.
Στις 4 του Μάρτη, πριν ακόμα φωτίσει, ήλθε ξαφνικά ο Κ. Χατζήμαλης και μου αναφέρει ότι “απεφασίσθη η πολιτική επιστράτευση και ότι αύριο στις 5 του μηνός θα το αναγγείλει από το Ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών ο Πρωθυπουργός Λογοθετόπουλος”. Η είδηση ήταν σοβαρή με εξαιρετική πολιτική σημασία. Έπρεπε να προλάβουμε τον εχθρό, προτού αναγγείλει την απόφασή του. Είπα να συγκληθεί αμέσως η επιτροπή πόλης και με συνδέσμους να ειδοποιηθούν τα στελέχη της ΚΟΑ να είναι σε επιφυλακή (…) το ζήτημα ήταν σοβαρότατο, ήταν γενικό πολιτικό ζήτημα (…). Κατέληξα να αναλάβω τις ευθύνες, έβλεπα καθαρά την επιτυχία και τη ΝΙΚΗ, όχι συναισθηματικά, αλλά με τη μελέτη της κατάστασης και αποφάσισα να κατεβάσω στις 5 του Μάρτη τους εργατοϋπαλληλικούς κλάδους της Αθήνας σε ΓΕΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ και όλο το λαό της Αθήνας σε ΠΑΛΛΑΪΚΗ ΔΙΑΔΗΛΩΣΗ με σύνθημα: ΚΑΤΩ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ. ΨΩΜΙ, ΔΟΥΛΕΙΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ.
Σε δυο ώρες συνήλθε η επιτροπή πόλης της ΚΟΑ που αποτελούνταν από διαλεχτούς αγωνιστές. Εκεί ανέπτυξα την πρότασή μου (σ.σ.: ΓΕΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ και ΠΑΛΛΑΪΚΗ ΔΙΑΔΗΛΩΣΗ με σύνθημα: ΚΑΤΩ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ. ΨΩΜΙ, ΔΟΥΛΕΙΑ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ) και ετόνισα τις ιστορικές ευθύνες που αναλαμβάνουμε. Όλα τα μέλη δέχτηκαν με ενθουσιασμό την πρότασή μου. Καθορίσαμε το γενικό πρόγραμμα δράσης και όλοι έφυγαν για να κινητοποιήσουν τους τομείς που καθοδηγούσε ο καθένας. Είπαμε να ειδοποιηθεί και η Κ.Ο. Πειραιά να βοηθήσει κι αυτή.
Από το μεσημέρι της Τρίτης 4 Μάρτη δεκάδες χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές βρίσκονταν σε πυρετώδη κίνηση. Τα τυπογραφεία και οι πολύγραφοι δούλευαν αδιάκοπα. Πλακάτ, σημαίες, συνθήματα ετοιμάστηκαν. Τα σχέδια πορείας του κάθε κλάδου και τομέα καταστρώθηκαν. Χιλιάδες προκηρύξεις και τρικ μοιράστηκαν. Οι συνδέσεις των διαφόρων κρίκων εκανονίστηκαν.
Τα ΧΩΝΙΑ τότε εφευρέθηκαν και τέθηκαν σε εφαρμογή. ΟΛΟΙ οι τομείς ΟΛΑ τα γρανάζια της πολύπλευρης και πολύπλοκης μηχανής τέθηκαν σε κίνηση και άρχισαν να δουλεύουν ταχύτατα και κανονικά. Ξημέρωσε η Τετάρτη 5 Μάρτη του 1943. Όλη η κίνηση, όλες οι υπηρεσίες σταματημένες.
Η ΓΕΝΙΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ ήταν πράγματι ΚΑΘΟΛΙΚΗ. Όλα νεκρώθηκαν. Εργάτες, υπάλληλοι, βιοτέχνες, έμποροι, όλοι απεργούν, όλα κλειστά και τότε άρχισε να ξεχύνεται στο κέντρο της Αθήνας ο λαϊκός χείμαρρος των συνοικιών. Για πρώτη φορά τόσο πυκνές λαϊκές μάζες κατέβηκαν στο πεζοδρόμιο για να διεκδικήσουν και να επιβάλουν τα αιτήματά τους. Για πρώτη φορά παρουσιάστηκε μια τόσο μεγάλη σε όγκο και μαχητικότητα ΠΑΛΛΑΪΚΗ ΔΙΑΔΗΛΩΣΗ. Αυτό ήταν πρωτοφανές όχι μόνο για την Αθήνα αλλά και για τις μεγάλες ξένες πρωτεύουσες κι αυτό όχι σε καιρούς ειρηνικούς αλλά κάτω απ’ τον πιο βάρβαρο καταχτητή.
Το παλλαϊκό ξεσήκωμα ήταν τέτοιο που οι κατακτητές αναγκάστηκαν να ανακαλέσουν την απόφασή τους και να δηλώσουν ότι “ΔΕΝ ΤΙΘΕΤΑΙ ζήτημα πολιτικής επιστράτευσης για την Ελλάδα”. Η 5η του Μάρτη του 1943 δεν έσωσε μόνο τα ελληνόπουλα από τα γερμανικά κάτεργα αλλά συνετέλεσε και στην πορεία και την εξέλιξη του πολέμου και έδειξε το δρόμο που πρέπει να ακολουθούν οι λαοί για να επιβάλουν τις θελήσεις τους (…)».
(Ν. Πλουμπίδης, Φυλακές Απομόνωσης 5.3.54).
(*) «Τα χωνιά του ΕΑΜ» και το χαρακτικό με θέμα τη διαδήλωση εναντίον της επιστράτευσης της 5ης Μάρτη 1943 είναι έργα του μεγάλου εικαστικού Α. Τάσσου.
Πηγές:
“Ριζοσπάστης Περίοδος 1941-1945” έκδοση Ριζοσπάστης – Σύγχρονη Εποχή,
Μάρτιν Ζέκεντορφ «Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό» εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή,
«Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΔΟΥΛΩΤΗ ΑΘΗΝΑ – Μερικοί βασικοί σταθμοί στην ιστορία της ΚΟΑ του ΚΚΕ» Βασ.Μπατζιώτας εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή,
Ριζοσπάστης 6/12/1998, 2/3/2003, 6/3/2005, 5/3/2006, 5/3/2011
