Το 1905, στο τέλος του αιματηρού Ρωσο – ιαπωνικού πολέμου, που νικήτρια ήταν η Ιαπωνία, ο μεγάλος Λεβ Τολστόι έγραψε ένα άγνωστο σε πολλούς δοκίμιο με τίτλο «Πόλεμος και Επανάσταση».

Το δοκίμιο, που δημοσιεύτηκε  στο Παρίσι το 1906 και παρέμεινε αδημοσίευτο για περισσότερο από έναν αιώνα. Επιπλέον, η τσαρική λογοκρισία δεν επέτρεψε ποτέ την κυκλοφορία ενός κειμένου που αντιπροσωπεύει την πιο σθεναρή καταδίκη κάθε τυραννίας. Στο «Συμπέρασμα», ο Ρώσος συγγραφέας αναφέρει άλλωστε:  «Η πλειοψηφία των Ρώσων βλέπει ξεκάθαρα ότι η αιτία όλων των κακών τους προέρχεται από την υποταγή τους στις δημόσιες εξουσίες. Πρέπει να αποφασίσουν είτε να μην είναι πλέον ελεύθεροι και λογικοί άνθρωποι ,είτε να μην υπακούουν στην κυβέρνηση».

Διαβάζοντάς το σήμερα , βλέπει κανείς να αναδύεται μια άγνωστη σε πολλούς, «αναρχική» πολιτική σκέψη του Τολστόι. Επηρεασμένος από τον Ρουσσώ, ο Τολστόι ασκεί ριζική κριτική σε κάθε είδους εξουσία. Στο επίκεντρο είναι η «κυβέρνηση», σε οποιαδήποτε μορφή της, ακόμη και στην πιο δημοκρατική.

Γράφει ο Τολστόι: «Θα μπορούσε κανείς να προσπαθήσει να δικαιολογήσει την υπακοή ενός ολόκληρου λαού σε έναν μικρό αριθμό ανδρών, αν οι κυβερνώντες ήταν, δεν λέω οι καλύτεροι, αλλά απλώς οι λιγότερο χειρότεροι ανάμεσά μας. Θα μπορούσε ακόμα να την αποδεχθεί, αν κατά καιρούς, την εξουσία καταλάμβαναν έντιμοι άνθρωποι. Δυστυχώς αυτό δεν έγινε, δεν γίνεται και δεν θα γίνει ποτέ.
Οι κυβερνήσεις είναι πάντα οι πιο άθλιες, οι πιο ασήμαντες, σκληρές, ανήθικες και κυρίως οι πιο υποκριτικές. Και δεν είναι τόσο από τη θέληση της τύχης, αλλά μάλλον από έναν γενικό κανόνα, η απόλυτη προϋπόθεση ύπαρξης της κυβέρνησης»

Ο Ετιέν ντε λα Μποεσί

Αναμφίβολα, μια βαθιά αναρχική άποψη, επηρεασμένη –όπως ο ίδιος ο Τολστόι γράφει –στον Γάλλο φιλόσοφο Ετιέν ντε λα Μποεσί, που έζησε τον 16ο αιώνα και έγραψε μόλις στα 18 του χρόνια την  περίφημη «Πραγματεία περί εθελοδουλείας».

Ο  ντε λα Μποεσί, που έφυγε από τη ζωή στα 32 του χρόνια, υποστήριζε ότι «είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που κόβουν το λαιμό τους και υποτάσσονται στον ζυγό από καθαρή άνεση και παθητικότητα. Αντίθετα, είναι απαραίτητο ο καθένας, με μια ελεύθερη και προσωπική πράξη, να ανακτήσει τη δική του θέληση, γιατί μια απλή σπίθα μπορεί να προκαλέσει φωτιά. «Ομοίως, όσο περισσότερα λεηλατούν οι τύραννοι τόσο περισσότερα απαιτούν. Οσο περισσότερο καταστρέφουν, όμως, τόσο περισσότερο τους υπηρετούν».

Ο Τολστόι αφιερώνει μάλιστα το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του στον ντε λα Μποεσί. «Ενας λαός σκλαβώνεται μόνος του, κόβει τον ίδιο του το λαιμό όταν, έχοντας επιλέξει ανάμεσα στο να είναι υποτελής και στο να είναι ελεύθερος, εγκαταλείπει τις ελευθερίες και μπαίνει στο ζυγό, συναινώντας στην ίδια του την δυστυχία ή μάλλον, προφανώς, καλωσορίζοντάς την»

Ο Μακιαβέλι

Ο Τολστόι στο « Πόλεμος και  Επανάσταση» καταφεύγει επίσης στον Μακιαβέλι, ειδικά για να περιγράψει την κυβερνητική εξουσία: «και οι άνθρωποι είναι τόσο απλοί, και τόσο πολύ υπακούουν στις παρούσες ανάγκες, που αυτός που εξαπατά θα βρει πάντα κάποιον που θα επιτρέψει στον εαυτό του να εξαπατηθεί».

Σύμφωνα με τον Μακιαβέλι, ο ηγεμόνας πρέπει να είναι χαμαιλέοντας, πολύπλευρος, οπότε: «Όλοι βλέπουν αυτό που βλέπουν, λίγοι νιώθουν αυτό που είσαι, και αυτοί οι λίγοι δεν τολμούν να αντιταχθούν στη γνώμη των πολλών». Και όλοι οι άρχοντες, όλων των καθεστώτων, υπογραμμίζει ο Τολστόι, τηρούν κατά γράμμα τους κανόνες που καθόρισε ο Μακιαβέλι, παρόλο που δεν τους έχουν διαβάσει ποτέ.

«Η χειρότερη πλευρά της κατάστασης αυτών των σκλάβων της κυβέρνησης  – υποστηρίζει ο Τολστόι – είναι ότι απέχουν πολύ από το να αμφιβάλλουν για τη σκλαβιά τους και να επιθυμούν την ελευθερία. Φαντάζονται τους εαυτούς τους – κυρίως εκείνους που ζουν υπό συνταγματικό ή δημοκρατικό καθεστώς – να είναι από τους πιο ελεύθερους ανθρώπους. Είναι περήφανοι για τη δουλεία τους».

Ο Ρώσος συγγραφέας αρνείται  μάλιστα την ίδια την έννοια της εξουσίας, γιατί «το να είσαι στην εξουσία σημαίνει να κάνουμε στους άλλους αυτό που δεν θα θέλαμε να κάνουμε στον εαυτό μας, δηλαδή να κάνουμε κακό»!

Η πένα του Τολστόι μοιάζει με κοφτερό στιλέτο  που δεν λυπάται κανέναν. Και   σίγουρα η θέση του για την αχρηστία του κράτους δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, αδιακρίτως. Ωστόσο, η άποψή του ότι λίγοι αποφασίζουν για τη μοίρα των πλήθους είναι βαθιά αληθινή.

Το θέμα-λέει- δεν είναι να πάμε σε μια άνιση μάχη ενάντια στον τύραννο, αλλά να μην τον υποστηρίξουμε ποτέ ξανά, να τον μποϊκοτάρουμε «και θα τον δούμε, σαν έναν  μεγάλο κολοσσό που του έκλεψαν τη βάση, να πέφτει και να διαλύεται». Για τον Τολστόι, η διαφωνία είναι ο κύριος τρόπος αντιμετώπισης των σκοτεινών εποχών της τυραννίας κάθε εποχής και κάθε τόπου. Ένας υγιής σπόρος, στο ανθρώπινο δάσος…