Γράφει ο Κωνσταντίνος Λάβδας
Οι δυο σημαντικότερες διεθνείς εξελίξεις των τελευταίων ημερών αφορούν διαφορετικά πεδία αλλά έχουν κάτι κοινό: επισημαίνουν τόσο το μεγάλο εύρος της διακινδύνευσης όσο και τις αντιδράσεις σε αυτή μέσα στον πολυκεντρικό, κατακερματισμένο και απρόβλεπτο κόσμο που αναδύεται. Μέχρις στιγμής, τα οφέλη δεν εντοπίζονται απαραίτητα στα πεδία που δείχνουν το μέλλον. Αναφέρομαι στην κατάρρευση της τράπεζας Silicon Valley και την επανέναρξη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν με διαμεσολάβηση του Ιράκ και, κυρίως, της Κίνας.
Η κατάρρευση
Στην μεγαλύτερη κατάρρευση τράπεζας στις ΗΠΑ από το 2008, η πτώση της Silicon Valley Bank (SVB) οδήγησε σε έντονες πιέσεις τις τραπεζικές μετοχές διεθνώς. Το άνοιγμα της Δευτέρας αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον. Βεβαίως, σε ΗΠΑ και Ευρώπη, η ανησυχία για την επανάληψη του καταστροφικού ντόμινο που ξεκίνησε με την κατάρρευση της Washington Mutual, της Lehman Brothers και της Bear Stearns το 2008, μετριάστηκε προς το παρόν από την επισήμανση ότι το σύστημα ρύθμισης και εποπτείας των «συστημικά σημαντικών» τραπεζών είναι πολύ αυστηρότερο σε σχέση με το 2008.
Όμως αυτό δεν αποκλείει σοβαρές επιπτώσεις στις μικρότερες τράπεζες. Όπως μας θύμισαν προχθές οι Karl Russell και Christine Zhang, το 2018 υπεγράφη από τον πρόεδρο Τραμπ η ελάφρυνση των ελέγχων για πολλές μικρότερες, εξειδικευμένες και περιφερειακές τράπεζες. Ο διευθύνων σύμβουλος της SVB, Γκρεγκ Μπέκερ, υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της ελάφρυνσης. Μειώθηκαν, μεταξύ άλλων, τα κεφάλαια που αυτές οι τράπεζες έπρεπε να διατηρούν στους ισολογισμούς τους για προστασία από κραδασμούς. Την Παρασκευή, καθώς η διαπραγμάτευση των μετοχών της SVB σταμάτησε και η ομοσπονδιακή κυβέρνηση άρχισε να αναλαμβάνει τον έλεγχό της, αρκετά άλλα αντίστοιχου μεγέθους τραπεζικά ιδρύματα άρχισαν να αισθάνονται τον κίνδυνο της κατάρρευσης (The Second-Biggest Bank Failure, New York Times).
Πριν επικεντρωθούμε στην SVB, ας επαναλάβουμε το προφανές: βεβαίως υπάρχουν γενικότερα αίτια που συνδέονται με την αύξηση των επιτοκίων σε ένα επίπεδο μη υποβοηθητικό προς την οικονομική δραστηριότητα και την παράλληλη πτώση των τιμών των ομολόγων. Εάν οι τράπεζες υποχρεωθούν να ρευστοποιήσουν τα ομόλογα για να αντλήσουν ρευστότητα, οι ζημιές παύουν να είναι αφανείς. Έτσι εξηγείται εν πολλοίς η πρόσφατη κατάρρευση άλλων μικρών τραπεζών στις ΗΠΑ. Όπως έγραψαν εξαρχής οι οικονομικοί αναλυτές στις ΗΠΑ, δεχόμενες πιέσεις και πουλώντας ομόλογα σε μειωμένες τιμές, πολλές μικρές αλλά σημαντικές τράπεζες ενέγραψαν ζημίες τις οποίες στη συνέχεια προσπάθησαν -επιτυχώς ή ανεπιτυχώς- να αντιμετωπίσουν με αύξηση μετοχικού κεφαλαίου.
Η SVB ήταν μια σχετικά μικρή αλλά εξειδικευμένη τράπεζα, με ενεργητικό περίπου 209 δισ. δολάρια. Για σύγκριση, οι τρεις μεγαλύτερες αμερικανικές βρίσκονται σε επίπεδα άνω του 1,7 τρις δολάρια, με την πρώτη στα 3,2 τρις. Η SVB χρηματοδοτούσε με επιτυχία νέες και πρωτοπόρες εταιρείες σε ένα φάσμα τεχνολογικών εφαρμογών. Όπως έγραψαν οι Gerrit De Vynck και Rachel Lerman στην Washington Post, η SVP ήταν «ένα ζωτικό γρανάζι» στο χρηματοπιστωτικό σύστημα των νέων και ανερχόμενων επιχειρήσεων στις νέες τεχνολογίες (Silicon Valley Bank collapse leaves start-ups scrambling to pay workers).
Ο συνδυασμός αιτίων της κατάρρευσης της SVB παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι συγκεκριμένοι πελάτες της και η απόσυρση καταθέσεων οδήγησαν την SVB σε πώληση κρατικών ομολόγων στη νέα, μειωμένη τρέχουσα αξία τους. Έχοντας ζημία από την πώληση των ομολόγων, η τράπεζα ανήγγειλε αύξηση μετοχικού κεφαλαίου η οποία όμως απέτυχε.
Αλλά το ειδικό αίτιο στη συγκεκριμένη περίπτωση της τράπεζας με τους συγκεκριμένους πελάτες, αναφέρεται (και) στα ειδικά προβλήματά τους την τελευταία περίοδο. Συνδέεται με τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν επί σειρά μηνών πολλές κατηγορίες νέων εταιρειών τεχνολογίας. Κάτι που, με τη σειρά του, συνδέεται όχι απλώς με αποφάσεις και παραλείψεις στις ΗΠΑ, αλλά με το ολοένα περισσότερο απρόβλεπτο διεθνές τοπίο στο οποίο στοιχεία των νέων τεχνολογιών έχουν συμπεριληφθεί στα εργαλεία πολιτικο-οικονομικών ανταγωνισμών και κυρώσεων.
Μια συντηρητικότερη προσέγγιση στις ΗΠΑ συγκαταλέγεται στις άμεσες συνέπειες της κατάρρευσης: το τελευταίο τριήμερο πολλοί συμβουλεύουν την επιστροφή στις παραδοσιακές, μεγάλες τράπεζες που έχουν υψηλό απόθεμα κεφαλαίου και την αποφυγή ανάληψης «περιττών κινδύνων» (Catherine Thorbecke, Silicon Valley Bank collapse sends tech startups scrambling).
Με δυο λόγια, πέρα από τις γενικές συνθήκες που διαμόρφωσαν τα επιτόκια κλπ., υπάρχει για εξειδικευμένες τράπεζες όπως η SVB και η (παροδική ή μη) μείωση της υποστήριξης και συρρίκνωση των οριζόντων της τεχνολογικής και επιχειρηματικής καινοτομίας στους τομείς τους. Αυτό αποτελεί ταυτόχρονα σύμπτωμα των προβλημάτων του τρόπου διαχείρισης της κρίσης μετά την έναρξη του ρωσο-ουκρανικού πολέμου και καμπανάκι για τις επιπτώσεις κινήσεων που φαίνεται ότι προετοιμάζονται. Π.χ. η Ολλανδία, σημαντικός ευρωπαίος κατασκευαστής τσιπ, ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα ότι θα εφαρμόσει νέους περιορισμούς στις εξαγωγές τεχνολογίας ημιαγωγών για λόγους προστασίας της εθνικής ασφάλειας. Για το ίδιο ζήτημα, είναι σε εξέλιξη συνομιλίες μεταξύ ΗΠΑ, Ολλανδίας και Ιαπωνίας.
Ανεξάρτητα από το ακριβές μείγμα συνθηκών και αιτίων στην περίπτωση της SVB, η είσοδος σε μια περίοδο στην οποία τίθενται υπό εποπτεία, μέσω εθνικών καταλόγων ελέγχου, οι εμπορικές συναλλαγές κρίσιμων τεχνολογικών προϊόντων αποτελεί από μόνη της παράγοντα αβεβαιότητας και αφορμή πολλών και διαφορετικών ερμηνειών για τα σενάρια του μέλλοντος.
Όπως αναλύσαμε εδώ από τον περασμένο Δεκέμβριο, παρά τα φαινόμενα, τέτοιες κινήσεις δεν είναι δυνατό να οδηγήσουν σε ένα νέο διπολισμό, λόγω της παγκόσμιας συνθετότητας, κατακερματισμού και πολυκεντρικότητας που έχει ήδη διαμορφωθεί, αλλά συνιστούν παράγοντες πιθανής σύγκρουσης μεταβατικής αλλά εξίσου επικίνδυνης. Η απόπειρα βίαιης διπολοποίησης που αντικειμενικά παρατηρείται αφενός με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και αφετέρου με τον τρόπο αντίδρασης σε αυτή, αποτελεί απολύτως ανεφάρμοστη και τραγικά επιζήμια εξέλιξη που θα αποτύχει – το ερώτημα είναι, με τι κόστος. Ανεφάρμοστη και επιζήμια γιατί ο πλανήτης είναι ήδη πολυκεντρικός, με αναδυόμενους επιμέρους πόλους που όμως δεν είναι σε θέση να συγκεντρώσουν τα πολλά κέντρα και τον κατακερματισμένο πλανήτη σε ένα νέο διπολικό παιχνίδι.
Η προσέγγιση
Αυτής της νέας πραγματικότητας ένδειξη είναι και η δεύτερη σημαντική εξέλιξη των ημερών. Η επανέναρξη διπλωματικών σχέσεων μεταξύ της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν με την επί μακρόν συνεχιζόμενη διαμεσολάβηση του Ιράκ και, κυρίως, την καταλυτική παρέμβαση της Κίνας. Η δυναμική της σύγκρουσης μεταξύ των δυο μεγάλων αντιπάλων του μουσουλμανικού κόσμου, σουνιτικού και σιϊτικού, αποτελούσε επί δεκαετίες το υπόβαθρο πολλών ρηγμάτων και καθόριζε τα χαρακτηριστικά, τις προοπτικές αλλά ενίοτε και τα όρια άλλων συνεργασιών και αντιπαραθέσεων. Ήδη λέγονται και γράφονται πολλές υπερβολές, αοριστολογίες αλλά και ορισμένες ανακρίβειες για την εξέλιξη, ως προς την οποία είναι ακόμη νωρίς για να έχουμε πλήρη εικόνα ώστε να σκεφτούμε πιθανά σενάρια περαιτέρω εξέλιξης.
Κάποιοι γράφουν ως εάν η Κίνα πέτυχε μια συνολική συμφωνία για την επίλυση όλων των μεγάλων διαφορών και των εκκρεμών ζητημάτων μεταξύ του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας. Αλλά με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, πρόκειται για μια καταρχήν συμφωνία για το άνοιγμα των πρεσβειών και την μείωση των εντάσεων. Μια σοβαρή πρώτη εκτίμηση από έναν συντηρητικό αλλά συνήθως εύστοχο αναλυτή επισημάνει σωστά ότι, σε αντίθεση με πολλά που ακούγονται, στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, η νέα εξέλιξη παραμένει ανοικτή σε πολλά πιθανά σενάρια περαιτέρω διαμόρφωσης αναφορικά τόσο με την ολοκλήρωσή της όσο και με το στάδιο της εφαρμογής της (Daniel DePetris, The Iran-Saudi Arabia deal is a cooling agent, not a cure).
Όμως σε κάθε περίπτωση, τρία στοιχεία είναι σχετικά προφανή. Πρώτον, ο ρόλος της Κίνας είναι καταλυτικός. Δεν γνωρίζουμε ακόμη τι ακριβώς έφερε αυτή τη στιγμή στο τραπέζι η Κίνα. Αλλά ο συνδυασμός οικονομικής και πολιτικής επιρροής, τον οποίο το Πεκίνο εφαρμόζει συστηματικά, χρειάζεται αντιμετώπιση που θα συνδυάζει κινήσεις συνεργασίας με κινήσεις που θα έχουν στόχο την μείωση των επιλογών της αναδυόμενης υπερδύναμης σε στοχευμένους τομείς. Η συνεχής όξυνση για την Ταϊβάν όσο και η επιτάχυνση της αντιπαράθεσης στο τεχνολογικό επίπεδο, π.χ. με την κίνηση της Ολλανδίας που προαναφέρθηκε, φαίνεται να στοχεύουν με διαφορετικούς τρόπους στο επιδιωκόμενο από ορισμένους “decoupling” που όμως δεν θα βοηθήσει κανέναν και σίγουρα όχι την Ευρώπη.
Δεύτερον, διαγράφεται σαφώς η απρόβλεπτη, πια, στρατηγική του Ριάντ. Προφανώς οι Σαουδάραβες – φίλοι, υποτίθεται, των ΗΠΑ και σφοδροί, όντως, λομπίστες στην Ουάσιγκτον – μετά την έναρξη του ρωσο-ουκρανικού πολέμου έδειξαν με πολλούς τρόπους την προσπάθεια αύξησης της σχετικής στρατηγικής αυτονομίας τους, ενίοτε με τρόπους που σόκαραν τον πρόεδρο Μπάϊντεν. Αλλά απέδειξαν ότι η «εγωϊστική» προσήλωση στην κερδοφορία εν μέσω πολεμικής κρίσης και δοκιμασίας της Δύσης μπορεί να οδηγήσει σε πρωτοφανή κέρδη την Αράμκο, η οποία ανακοίνωσε μόλις χθες ότι τα καθαρά έσοδά της αυξήθηκαν 46,5% το 2022 σε σχέση με το 2021.
Τρίτον, το ανοικτό ζήτημα «Ιραν» γίνεται ακόμη πιο περίπλοκο στιο μέτρο που αμβλύνεται κάπως η αντιπαλότητα με το Ριάντ. Αντίστοιχα, καθίσταται κάπως λιγότερο τοξική η Τεχεράνη και οι σχέσεις μαζί της για χώρες όπως η Τουρκία, μεταξύ άλλων. Βεβαίως για την Κίνα το Ιράν ήταν και, όπως όλα δείχνουν, παραμένει κρίσιμος κρίκος για την εξάπλωση της πρωτοβουλίας «Μία Ζώνη, Ένας Δρόμος», την οποία προωθεί συστηματικά ο πρόεδρος Σι. Μεταξύ άλλων και για λόγους γεωγραφίας. Ταυτόχρονα, αυτό θα δυσχεράνει τις επίσης καλές σχέσεις του Ιράν με την μεγάλη Ασιατική αντίπαλο της Κίνας: την Ιδία, από την οποία η Δύση επιπόλαια αξιώνει να ενεργήσει εναντίον των συμφερόντων της, στρεφόμενη εναντίον της Ρωσίας και βυθίζοντας την Μόσχα ακόμη περισσότερο στην αγκαλιά του Πεκίνου.
Άλλωστε η στήριξη της Κίνας στη Ρωσία, σήμερα όπως και σε πολλές άλλες συγκυρίες στο πλαίσιο της αποκαλούμενης «China-Russia Comprehensive Strategic Partnership of Coordination», υπόκειται σε σοβαρές διακυμάνσεις και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ξεχωριστές διαδράσεις της κάθε πλευράς με τις ΗΠΑ και τις άλλες δυτικές και ασιατικές δυνάμεις.
Σε αντίθεση με τις υπεραπλουστεύσεις που γράφονται για ένα «νέο Ψυχρό Πόλεμο», ο πλανήτης παρουσιάζει σήμερα μιαν εξαιρετικά σύνθετη πολιτική υφή, δεν ταυτίζεται με τη Δύση αλλά ούτε θα ξαναμπεί εύκολα σε νέους διπολισμούς. Όπως εξηγούμε από χρόνια, το παγκόσμιο σύστημα γίνεται πολυκεντρικό και κατακερματισμένο, με πολλές δυνάμεις που επιθυμούν ταυτόχρονα να αυξήσουν τη στρατηγική τους αυτονομία, όχι να ενταχθούν σε μπλοκ. Η Δύση είναι ολοένα και λιγότερο σε θέση να καθορίσει την ατζέντα παγκοσμίως, ενώ συγκλίσεις και συμμαχίες – προφανώς κρίσιμες για τη σταθερότητα και για την ασφάλεια μικρών και μεσαίων κρατών – καθίστανται περισσότερο εύπλαστες και εξαρτώμενες από επιμέρους θεματικές και διακριτά μεταξύ τους πεδία συμφερόντων.
*Ο Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και έχει εργαστεί σε κορυφαία πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Βιβλία και επιστημονικά άρθρα του έχουν δημοσιευθεί στα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά.
