Γράφει η Κωνσταντίνα Μπότσιου
Πηγή: εφημερίδα “Το Βήμα”
Στις 27 Μαΐου 2016 ο Μπαράκ Ομπάμα, ως πρώτος εν ενεργεία Αμερικανός Πρόεδρος, επισκέφθηκε επισήμως την Χιροσίμα. Η ομιλία του για την ελπίδα της διαρκούς ειρήνης χωρίς πυρηνικά υπήρξε ιστορική. Αλλά αρνήθηκε να ζητήσει συγγνώμη για την ρίψη της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και τρεις μέρες αργότερα στο Ναγκασάκι (6 και 9 Αυγούστου 1945), όπως ζήτησαν οργανώσεις επιζώντων.
Μολονότι ακούγεται σκληρό, η στάση του Ομπάμα ήταν εύλογη. Η συγγνώμη θα ανέτρεπε το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, την διεθνή ισορροπία δυνάμεων και τη γενικευμένη μεταπολεμική ειρήνη. Η άμεση άνευ όρων συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας -που το εγχώριο μιλιταριστικό καθεστώς απέρριπτε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1945- κρίθηκε αναγκαία. Όχι μόνον για τον γρήγορο τερματισμό του πολέμου και την διάσωση ανθρώπινων ζωών, όπως συνήθως τονίζεται, αλλά και για την αποτροπή ενός νέου παγκοσμίου πολέμου εφόσον το ‘απόλυτο’ πυρηνικό όπλο τον καθιστούσε αδιανόητο.
Επρόκειτο για πολιτική αντίθετη από αυτή που επισφράγισε τον Α΄Παγκόσμιο, ο οποίος έληξε με ανακωχή επιτρέποντας στους ηττημένους να μιλούν για προδομένη νίκη (“πισώπλατη μαχαιριά”), και βασίστηκε στην αρχή ότι με γενικό αφοπλισμό δεν θα ξαναξεσπούσε μεγάλος πόλεμος. Εκείνη η ανάγνωση της ανθρώπινης φύσης αποδείχθηκε λανθασμένη. Μέσα σε είκοσι χρόνια εξερράγη ένας δεύτερος, πολύ καταστροφικότερος παγκόσμιος πόλεμος. Σε αυτόν επικράτησε η αρχή ότι μόνον αν οι νικητές εξοπλίζονταν μέχρι τα δόντια, θα εξασφαλιζόταν γενικευμένη ειρήνη μέσω της αποτροπής. Αρχικά, μόνον οι ΗΠΑ διέθεταν το νέο όπλο με αποδεδειγμένη ετοιμότητα να το χρησιμοποιήσουν (credibility/reliability). Στην επόμενη εικοσαετία ‘πυρηνικοποιήθηκαν’ με ολοένα εξελισσόμενα όπλα άλλες νικήτριες χώρες, όπως αποτυπώθηκε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, όπου μόνιμα μέλη με δικαίωμα βέτο είναι οι πέντε επίσημες πυρηνικές δυνάμεις (P5: ΗΠΑ, Ρωσία, Αγγλία, Γαλλία, Κίνα).
Η κατοχή πυρηνικών όπλων από την ηγεμονεύουσα Αμερική καθόρισε τα στρατηγικά δόγματα του ψυχρού πολέμου. Η τετραετής πυρηνική αποκλειστικότητα των ΗΠΑ τροφοδότησε αρχικά το δόγμα των μαζικών αντιποίνων: οποιαδήποτε συμβατική στρατιωτική επίθεση θα οδηγούσε σε μαζική χρήση πυρηνικών όπλων (massive retaliation). Η έκρηξη το 1949 της σοβιετικής ατομικής βόμβας που μπορούσε να πλήξει την Δυτική Ευρώπη άμβλυνε το δόγμα διαχωρίζοντας τους πιθανούς στόχους σε ζωτικούς και μη μέσω της ‘Νέας Οπτικής’ (New Look) του Προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ. Αλλαγή σελίδας έγινε το 1957 με την ανάπτυξη του σοβιετικού διηπειρωτικού πυραύλου που κατέστησε ευάλωττο το αμερικανικό έδαφος (εκτόξευση Sputnik I και II). Ο Τζον Κέννεντι κέρδισε τις προεδρικές εκλογές του 1960 κατηγορώντας τον Αϊζενχάουερ για ‘πυραυλικό χάσμα’ ΗΠΑ-ΕΣΣΔ και υποστηρίζοντας την επέκταση των πυρηνικών όπλων. Αναπτύχθηκαν τα τακτικά όπλα ως ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ συμβατικών και πυρηνικών και προβλήθηκε η ευέλικτη ανταπόδοση (flexible response) ως καταλληλότερο στρατηγικό δόγμα για σταδιακή πυρηνικοποίηση. Υιοθετήθηκε από το ΝΑΤΟ το 1967, μόλις αποχώρησε από το στρατιωτικό σκέλος η Γαλλία ως αυτόνομη πυρηνική δύναμη, διαμαρτυρόμενη για την αμυντική ηγεμονία των ΗΠΑ.
Η αυξανόμενη ‘κούρσα των εξοπλισμών’ και η Αμοιβαίως Εγγυημένη Καταστροφή (MAD-Mutually Assured Destruction) ελέγχθηκαν μερικώς μετά την Κρίση της Κούβας (1962) με σειρά αμερικανο-σοβιετικών συμφωνιών. Κεντρικής σημασίας ήταν η Συμφωνία SALT I (Strategic Arms Limitation Talks) του 1972, που σχεδόν απέκλειε την χρήση αμυντικών πυρηνικών συστημάτων, αρχή που ισχύει σιωπηρώς μέχρι σήμερα. Το 1987 η αμερικανο-σοβιετική συμφωνία INF προέβλεψε την απόσυρση όλων των πυρηνικών όπλων στο ευρωπαϊκό θέατρο μετά την Κρίση των Ευρωπυραύλων (1977-87).
Οι ΗΠΑ κέρδισαν τον ψυχρό πόλεμο, αλλά τα πυρηνικά όπλα συνεχίζουν να ρυθμίζουν την διεθνή ισορροπία. Ιδίως ΗΠΑ και Ρωσία διαθέτουν αρκετά για να καταστρέψουν την ανθρωπότητα πολλές φορές αν η διεθνής πολιτική δεν παρακολουθεί τις τεχνολογικές και ιδεολογικές εξελίξεις. Το 1945 η ατομική βόμβα ήταν τεχνικώς έτοιμη, αλλά η ρίψη της αποτέλεσε πολιτική απόφαση. Την έλαβε ο Πρόεδρος Τρούμαν που επανεξελέγη το 1948 αντανακλώντας την επιθυμία μιας ολόκληρης κοινωνίας και των συμμάχων να τελειώσει για πάντα το κακό που σκότωσε 60.000.000 ανθρώπους.
Ο ρεαλισμός επιβάλλει τα πυρηνικά όπλα για να μην αποτολμήσει κανείς έναν ολέθριο τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Αλλά όλοι ονειρευόμαστε έναν κόσμο όπου δεν θα χρειάζεται η αποτρεπτική καταστροφικότητά τους. Οι εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι θυμίζουν προπάντων την ελπίδα αυτής της ηθικής μεταστροφής.
Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου
Καθηγήτρια Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων,
Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς
