Γράφει ο Γιώργος Πλειός
Το τελευταίο διάστημα, μια σειρά ζητήματα αποτέλεσαν αιτία δημοσίων αντιπαραθέσεων στην ελληνική δημόσια σφαίρα. Τέτοια ζητήματα στάθηκαν η διοργάνωση και συμμετοχή στη συναυλία υπέρ της ειρήνης στην περίπτωση του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, η κριτική της εργαλειοποίησης των προσφύγων (συμπεριλαμβανομένων και των Ουκρανών προσφύγων) προς επίτευξη ιδεολογικών στόχων και πολιτικών σκοπών, η κριτική της στρατηγικής του ΝΑΤΟ στην Αν. Ευρώπη και τον κόσμο, η επιβολή λογοκρισίας στα κράτη μέλη του. Επίσης η δημόσια κριτική στην αναστολή εκτέλεσης ποινής που επέβαλε το δικαστήριο στον Δ. Λιγνάδη και η κριτική προς τη στάση στελεχών της εκτελεστικής εξουσίας για την ίδια υπόθεση, η κριτική των επαναπροωθήσεων (pushbacks) που εφαρμόζει η ελληνική κυβέρνηση από ελληνικούς και διεθνείς φορείς και προσωπικότητες, καθώς και η κριτική των επιθέσεων προς τους διασώστες αιτούντων άσυλο, ιδιαίτερα στο πρόσωπο του Ι. Αποστολόπουλο. Εντελώς δε πρόσφατα η αντιπαράθεση για την παντόφλα και το φράγκο με αφορμή την επίθεση προς τον μουσικό της ΕΡΤ που προσήλθε ντυμένος πρόχειρα για πρόβα και πριν ξεκινήσει την εργασία του για την επέτειο της αποκατάστασης της δημοκρατίας στη χώρα μετά την μεταβίβαση της πολιτικής εξουσίας από τους χουντικούς ηγέτες στον Κ. Καραμανλή και άλλους πολιτικούς της προδικτατορικής περιόδου.
Όπως και νάχει, μέσα από τις αντιπαραθέσεις για τα ζητήματα αυτά και πολλά άλλα αναδύεται η εικόνα μιας χώρας που έχει μοιάζει να έχει μοιραστεί στα δυο, κι η εκτελεστική εξουσία, συχνά και η δικαστική, αντί να προσπαθούν να γεφυρώσουν το χάσμα, προβαίνουν σε πράξεις που το βαθαίνουν, αδυνατώντας να κοιτάξουν τις συνέπειες σε βάθος χρόνου γι’ αυτό και ανίκανες να κερδίσουν τον τίτλο των ηγέτιδων, κάθε μια στη δική της σφαίρα.
Τα ως άνω, καθώς και αρκετά άλλα ζητήματα αποτέλεσαν, όπως προαναφέραμε, αντικείμενο διαλόγου και διαμαχών πρόσφατα ή και λιγότερο πρόσφατα στην ελληνική δημόσια σφαίρα. Πρέπει όμως να κάνουμε κάποιες επισημάνσεις πριν προχωρήσουμε στην περαιτέρω ανάλυση. Πρώτον αυτές οι αντιπαραθέσεις έλαβαν χώρα κυρίως στη διαδικτυακή δημόσια σφαίρα, καθώς τα κυρίαρχα παραδοσιακά Μέσα παίζουν εδώ και χρόνια το ρόλο της θεραπαινίδας της εξουσίας, μοιάζουν δηλαδή με τους φροντιστές των μποξέρ στο ενδιάμεσο μεταξύ των γύρων. Φροντίζουν τον μποξέρ να δώσει τη μάχη αλλά οι ίδιοι είναι ανίκανοι να το κάνουν.
Δεύτερον, η αντιπαράθεση αφορά συχνά όχι την ορθότητα της άποψης, αλλά το δικαίωμα της (αντίθετης) άποψης. Ως εκ τούτου, στις περιπτώσεις αυτές δεν προείχε το επιχείρημα υπέρ ή κατά την άποψης, αλλά το πλήγμα εναντίον εκείνου που εκφέρει την άποψη ούτως ώστε να ακυρωθεί κάθε επιχείρημα του, καθώς και η στρατηγική της επικράτησης δια του επιχειρήματος. Με άλλα λόγια προκρίνεται στις περιπτώσεις αυτές η επικράτηση δια της ηθικής μείωσης ή του φόβου ηθικής μείωσης – πράξη που σε ότι αφορά το πεδίο της επικοινωνίας συνιστά μια μορφή πολιτιστικής βίας και εμμέσως δημιουργεί προϋποθέσεις για την άσκηση άλλων μορφών βίας. Να σημειώσουμε ότι αναλόγως αμφισβητείται το δικαίωμα της (αντίθετης) άποψης όχι μόνο όταν εκφράζεται στα (νέα) Μέσα αλλά και διατυπώνεται μέσω της άσκησης του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, της διαμαρτυρίας ή άλλων μορφών συμβολικής επικοινωνίας.
Δεν είναι μυστικό, αλλά αντιθέτως είναι γνωστό τουλάχιστον στους επαΐοντες ότι στην Ελλάδα η κοινωνία πολιτών είναι αναιμική, όπως επίσης και ότι η ποιότητα της δημοκρατίας είναι χαμηλή ή σχετικά χαμηλή, όπως άλλωστε τεκμαίρεται από τις μετρήσεις και κατατάξεις των χωρών στο δείκτη δημοκρατίας που πραγματοποιούν διεθνείς έγκυροι οργανισμοί. Ενδεικτικά, σύμφωνα με το DemocracyIndex,το 2021 η Ελλάδα βρίσκεται στην 34η θέση, πιο κάτω από αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένων του Μαυρίκου, του Κάπε Βέρντε (Πράσινου Ακρωτηρίου), της Μποτσουτάνα, της Ουρουγουάης, της Κόστα Ρίκα, της Πορτογαλίας κ.ά.
Κατά τη διάρκεια της καραντίνας η κατάσταση της κοινωνίας πολιτών και η δημοκρατία επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο. Η κοινωνία πολιτών και εν γένει η κοινωνική και πολιτική δραστηριότητα στην εκτός Μέσων πραγματικότητα κυριολεκτικά συρρικνώθηκε, ενώ σε περιπτώσεις διοργάνωσης συγκεντρώσεων (λ.χ. 1/5/2020, 17/11/2020, 6/12/2020 κ.ά.) ακόμα και αν τηρούντο τα υγειονομικά πρωτόκολλα, αυτές αντιμετωπίσθηκαν βίαια από την αστυνομία, η οποία παρεμπιπτόντως συχνά δεν τηρούσε αυτά τα πρωτόκολλα. Ως συνέπεια, ο δημόσιος διάλογος περιορίστηκε στις διαδικτυακές πλατφόρμες και σε μεγάλο βαθμό στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ).
Αυτό μπορεί να εξυπηρετούσε τη στρατηγική της εκτελεστικής εξουσίας να κυβερνά με ΠΝΠ, χωρίς αντιπολιτευτικά εμπόδια ή κοινωνικές διαμαρτυρίες, ωστόσο η πληθώρα των προβλημάτων που επισώρευσε η υγειονομική κρίση, όπως η αποτυχία αντιμετώπισης της πανδημίας και ο μεγάλος αριθμός κρουσμάτων και θυμάτων, η οικονομική δυσπραγία εργαζομένων και μικρών επιχειρηματιών, η αβεβαιότητα για το μέλλον, η λογοκρισία και οι σκανδαλώδεις ρυθμίσεις υπέρ των μεγάλων ΜΜΕ, ιδιαίτερα των φιλοκυβερνητικών κ.ά., ευνόησαν τη διεύρυνση της συμμετοχής των πολιτών στον (διαδικτυακό) δημόσιο διάλογο, δεδομένης της σημασίας που απέκτησαν τα νέα Μέσα στην καθημερινότητα των πολιτών καθώς και του ελεύθερου χρόνου.
Περαιτέρω ευνόησαν τη έκφραση της δυσαρέσκειας και της αντίθεσης προς τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων από την πλευρά της εκτελεστικής εξουσίας, αλλά με το στίγμα που έχουν τα νέα Μέσα και ιδιαίτερα τα ΜΚΔ, κι αυτό παρά τις διαρκείς προσπάθειες μιας δεκαετίας που καταβάλλουν οι φορείς εκτελεστικής εξουσίας στην Ελλάδα και στον κόσμο να φιλτράρουν και να ελέγξουν τη δημοσιότητα στα νέα Μέσα, όπως κάνουν στα παλιά, με πρωτοβουλίες όπως η SOPA, ηPIPA, το άρθρο 13 της οδηγίας του Ευρωκοινοβουλίου για τα πνευματικά δικαιώματα, ηοδηγία 1808 του 2018 και η ενσωμάτωσή της στην ελληνική νομοθεσία με το «νόμο Πέτσα», καθώς και με διώξεις παλιότερα όπως του Παστίτσιου, ή το κατέβασμα πολιτικά «επικίνδυνων» αναρτήσεων στο Facebook, το κλείσιμο των λογαριασμών του Ζαραλίκου στο Twitter και πολλά άλλα.
Όμως νομοτελειακά, αυτή η συμμετοχή της δυσαρέσκειας, που ήρθε να προστεθεί δίπλα στη συμμετοχή εκείνων με αντιπολιτευτική πρόθεση, συγκυριακή ή στρατηγική για πολιτικούς και ιδεολογικούς λόγους προς την υπάρχουσα κυβέρνηση, δεν μπορούσε να μην γίνει παρά φέρονας το εκ γενετής σημάδι των ΜΚΔ, δηλαδή τη συσπείρωση και επικοινωνία των χρηστών με βάση την κοινότητα των πολιτικών, πολιτιστικών, αισθητικών κ.ά. αντιλήψεών τους. Δηλαδή με βάση την πολιτική, πολιτιστική, αισθητική κ.ά. ομοφιλία που χαρακτηρίζει λιγότερο ή περισσότερο κάθε μια ομάδα χρηστών ή έστω μεγάλο αριθμό μελών αυτών των ομάδων.
Με άλλα λόγια η πανδημία επίδρασε καταλυτικά ώστε ο δημόσιος διάλογος για κρίσιμα ζητήματα αφενός να απορροφηθεί σε μεγάλο βαθμό από το διαδίκτυο και κυρίως από τα ΜΚΔ, και αφετέρου αυτός ο διάλογος να πάρει επιθετικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά. Δηλαδή να διεξάγεται επιθετικά όχι στα πλαίσια μιας ενιαίας κοινότητας αλλά μεταξύ διαφορετικών και ξένων αν όχι εχθρικών κοινοτήτων. Εννοείται πως αυτό δεν χαρακτηρίζει εξίσου όλες τις ομάδες, αλλά εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο κάθε μια ή τα μέλη της αντιμετωπίζει την άλλη και τα μέλη της. Κι αυτό δεν είναι ίδιο σε όλες τις ομάδες και άτομα, αλλά εξαρτάται από τις ιδεολογικές αρχές που μοιράζονται. Εξαρτάται από το ποιοι είναι το «εμείς» και οι ποιοι είναι οι «άλλοι» για κάθε πλευρά και κυρίως τι είδους σχέσεις θέλουν, αμοιβαιότητας ή κυριαρχίας;
Στο πλαίσιο αυτό εμφανίστηκαν φωνές που στο πλαίσιο του δικού τους «δίκιου» θεωρούν περίπου κουρελόχαρτο ατομικά, πολιτικά ή κοινωνικά δικαιώματα, θεσμικές ρυθμίσεις που απορρέουν από το Σύνταγμα και χαρακτηρίζουν την (αστική) Δημοκρατία. Στην προσπάθεια αυτή δεν ορρωδούν μπροστά στη χρήση ειδήσεων που είτε αποτελούν καθαρή επινόηση είτε παραποιούν εξόφθαλμα τα γεγονότα, επιχειρώντας να ρίξουν ηθική σκιά σε πρόσωπα, δημοκρατικά δικαιώματα και θεσμικές ρυθμίσεις. Στην προσπάθεια αυτή ζητούν επίσης την απόλυση ανθρώπων επειδή δεν ταιριάζει η άποψη τους με την άποψη όσων κανιβαλίζουν, χαρακτηρίζουν δημόσια περίπου πουλημένους ή πράκτορες όσους ακτιβιστές ασχολούνται με τα ατομικά δικαιώματα, όπως λ.χ. των προσφύγων (σύμφωνα και με πρόσφατη έκθεση της Ειδικής Εισηγήτριας του ΟΗΕ), ή καταγγέλλουν την παράνομη πρακτική των επαναπροωθήσεων, θεωρούν ανερυθρίαστα ως «πουτινάκια» όσους ασκούν κριτική στο ΝΑΤΟ ή έχουν θετική στάση προς τη ρωσική κουλτούρα (είναι τέτοια η μικρόνοια τους που αδυνατούν να διαχωρίσουν τη συμπάθεια προς την κουλτούρα ενός λαού από τη στάση απέναντι στον πρόσκαιρο ηγέτης της). Και μάλιστα ποιοι; Εκείνοι που δήλωναν πολιτικο-ιδεολογικά συγγενείς προς αυτόν, συναγελάζονταν μαζί του και του χορηγούσαν τίτλους με το πρόσχημα ότι συνέδραμε στην ανάπτυξη της οικονομικής θεωρίας.
Δυο κατηγορίες δείχνουν ιδιαίτερο ζήλο στην ηθικά σπιλωτική προσέγγιση της αντίπαλης φωνής. Οι ακροδεξιοί και οι λεγόμενοι «ακροκεντρώοι». Στις περισσότερες περιπτώσεις, η αντιπαράθεση γύρω από κάποιο από τα ζητήματα που προαναφέρθηκαν, δεν αφορά τόσο την τα ίδια τα ζητήματα που αποτελούν το επίδικο αντικείμενο της αντιπαράθεσης. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτές οι αναφορές έχουν μετωνυμικό χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα δεν αντιπαρατίθενται δυο διαφορετικές απόψεις για το εκάστοτε ζήτημα αλλά δυο διαφορετικές οπτικές για το πως θα πρέπει να ζούμε το δημόσιο, αλλά συχνά και τον ιδιωτικό βίο με πρόσχημα και πεδίο εφαρμογής το εκάστοτε επίδικο ζήτημα.
Για να το εκφράσουμε και εμείς μετωνυμικά, η αντιπαράθεση των ημερών, για την παντόφλα και το φράκο, δεν είναι ούτε για την παντόφλα ούτε για το φράκο. Όπως και με άλλες αντιπαραθέσεις τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα στην μετά την πανδημία εποχή, αυτή η αντιπαράθεση γίνεται για το αν θα ζούμε με ανεκτικότητα, δικαιοσύνη και ελευθερία ή με αυταρχισμό και αυθαιρεσία (δηλαδή με το δίκαιο του οικονομικο-πολιτικο-μιντιακά ισχυρού), δηλαδή με δημοκρατία ή με δημοκρατικό ολοκληρωτισμό.
Ως επιμύθιο να προστεθεί ότι οι αντιπαραθέσεις αυτές, όπως και η άσκηση λογοκρισίας, ο αποκλεισμός των διαφωνούντων όπου και όσο είναι δυνατόν, η απαίτηση για μακαρθικού τύπου απολύσεις, οι συκοφαντίες, η παράκαμψη ή ο στραγγαλισμός θεσμικών αυτονόητων, η προσπάθεια δολοφονίας χαρακτήρα οποιουδήποτε και οποιαδήποτε διαφωνεί με τα επικρατούντα αφηγήματα κ.λπ. που προαναφέραμε δείχνουν μεταξύ άλλων ότι «σταλινικοί» σήμερα (δηλαδή αυτοί στους οποίους ταιριάζει «κουστούμι» το σημαινόμενο του όρου) είναι οι «ακρο-κεντρώοι» και οι ακροδεξιοί, που όσο περνά ο καιρός δυσκολεύεσαι να τους διακρίνεις, όπως συνέβαινε την περίοδο της δικτατορίας.
(Ο Γιώργος Πλειός είναι Καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ και Επισκέπτης Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών)
