Τα πρωτοσέλιδα της επόμενης μέρας πέρσι μιλούσαν για τη μεγάλη έκπληξη των αυτοδιοικητικών εκλογών, για την απροσδόκητη ήττα και την ανέλπιστη νίκη. Τελικά ο Μεγάλος Περίπατος στάθηκε μοιραίος για τον Κώστα Μπακογιάννη; Μήπως έφταιξε η υψηλή αποχή και η νίκη από τον πρώτο γύρο του νυν περιφερειάρχη Νίκου Χαρδαλιά; Επηρέασε η αποσυσπείρωση ή το debate αποδείχθηκε καταλυτικό για το εκλογικό αποτέλεσμα; Έναν χρόνο μετά, στο μυαλό του πρώην δημάρχου Αθηναίων όλα πλέον είναι ξεκάθαρα. Πέρασαν αρκετοί μήνες που είχε χρόνο να σκεφτεί, να δώσει τις δικές του απαντήσεις και να ανασυνταχθεί.
Σύγχρονοι πίνακες ζωγραφικής κοσμούν τους τοίχους του γραφείου του στην οδό Ξενοφώντος· ξεχωρίζουν οι οικογενειακές φωτογραφίες πίσω από το θρυλικό γραφείο του πατέρα του Παύλου, ενώ σε εμφανές σημείο έχει τοποθετήσει το καλωσόρισμα που είχε κάνει ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Τσάτσος, στον τότε δήμαρχο Παρισίων και μετέπειτα Πρόεδρο της Γαλλίας Ζακ Σιράκ, λέγοντας: «Υπάρχουν πόλεις ισχυρές, πόλεις πλούσιες αλλά και πόλεις-ιδέες. Κι η Αθήνα είναι μια πόλη-ιδέα».
Όση ώρα συνομιλούμε συνειδητοποιώ ότι μοιάζει σαν ένας άλλος άνθρωπος. Είναι πιο χαλαρός, δεν έχει άγχος και αφιερώνει αρκετό χρόνο στην οικογένεια και στους φίλους του. Μιλά με ενθουσιασμό για το χρονικό διάστημα που δίδαξε στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης John F. Kennedy στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ των ΗΠΑ, ενώ το ύφος του σοβαρεύει όταν η κουβέντα οδηγείται στην εγχώρια πολιτική σκηνή. Στη συζήτησή μας κάνει την αυτοκριτική του, παραδέχεται, χωρίς περιστροφές, τα λάθη του, αλλά εξακολουθεί να πιστεύει ότι η Αθήνα που άφησε δεν έχει καμία σχέση με την πόλη που παρέλαβε. Όπως υποστηρίζει, δεν έχει σταματήσει λεπτό να ασκεί δημιουργική αντιπολίτευση στον δήμο της Αθήνας, παρακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις και σίγουρα είναι ακόμα μικρός σε ηλικία για να αποστρατευτεί ή να περάσει στο στρατόπεδο των «τέως».
— Θέλω να γυρίσουμε στο βράδυ της Κυριακής του δεύτερου γύρου των αυτοδιοικητικών εκλογών, έναν χρόνο πριν. Ποιες σκέψεις κάνατε όταν ακούσατε το αποτέλεσμα;
Ήδη, από το προηγούμενο βράδυ του δευτέρου γύρου των εκλογών ένιωθα πως θα χάσουμε. Εννοείται πως απογοητεύθηκα πολύ. Πώς αλλιώς; Όταν όμως έχεις ζήσει προσωπικές απώλειες, διαχειρίζεσαι τις ήττες πιο εύκολα. Βοηθάει και το να ξέρεις πως σπουδαιότεροι από σένα έχουν χάσει εκλογές. Από κει και πέρα, το αποτέλεσμα είναι μια πραγματικότητα. Η ήττα είναι μια απώλεια. Μπορεί να γίνει μεγάλο σχολείο, και το προσπάθησα. Δίκιο έχουν οι Αμερικανοί που λένε πως αν δεν χάσεις, δεν πας μπροστά στην πολιτική.
— Σε εκείνες τις δηλώσεις σας είχατε πει ότι «φεύγετε από το δημαρχείο με το κεφάλι ψηλά» και παραδεχθήκατε αμέσως την ήττα σας. Όλοι ωστόσο μίλησαν για τη μεγάλη έκπληξη των εκλογών αλλά και μια ήττα-σοκ.
Να σε διακόψω για να σου πω ότι τη δήλωση της βραδιάς των εκλογών την είχα έτοιμη από την πρώτη ημέρα που μπήκα στο δημαρχείο. Την επαναλάμβανα ενίοτε μέσα μου, καθ’ όλη τη διάρκεια της θητείας, εν είδει «reality check». Έλεγα στον εαυτό μου: «Να μπορείς να βγεις όπως μπήκες». Με βοηθούσε να καθαρίζω το μυαλό μου και να διακρίνω, όσο μπορούσα, το σωστό από το σκόπιμο.
— Τι θεωρείτε ότι έφταιξε και χάσατε από έναν υποψήφιο παντελώς άγνωστο;
Ξέρεις, όταν κερδίζεις τα κάνεις όλα σωστά και όταν χάνεις τα κάνεις όλα λάθος. Όταν η αποχή είναι στον Θεό και ο πρώτος γύρος χάνεται για λίγες ψήφους, σκέφτεσαι όλα εκείνα τα μικρά και τα μεγάλα που μπορούσες να έχεις κάνει διαφορετικά. Γνωρίζεις τι λένε για τα αεροπλάνα; Πως για να πέσουν πρέπει να πάνε στραβά, να συσσωρευτούν ταυτόχρονα τουλάχιστον επτά ανθρώπινα ή τεχνικά λάθη, ούτε πέντε ούτε έξι. Κάπως έτσι νιώθω ότι συνέβη και μ’ εμάς. Το ότι ο αντίπαλος ήταν, όπως λες, παντελώς άγνωστος διευκόλυνε, λόγου χάρη, τη δημιουργία μιας ιδεολογικοπολιτικά ετερόκλητης συμμαχίας γύρω από το πρόσωπό του. Ο καθένας μπορούσε να ζωγραφίσει πάνω στο λευκό χαρτί ό,τι επιθυμούσε ή προσδοκούσε.
— Γράφτηκε, πάντως, ότι «ο Μπακογιάννης μέσω ντιμπέιτ έφερε στο προσκήνιο τον Δούκα». Έχετε μετανιώσει γι’ αυτή σας την απόφαση;
Μπορεί. Προσωπικά, το ζήτησα σε μια προσπάθεια να ρίξω την αποχή. Σε αυτό, εκ του αποτελέσματος, απέτυχα. Ξεκάθαρα. Ψήφισαν ένας στους τέσσερις. Το λάθος μου, όμως, δεν είναι πως έκανα ένα ντιμπέιτ αλλά ότι δεν επιδίωξα νωρίτερα να γίνουν περισσότερα. Όχι μόνο για λόγους αξιακούς, επειδή δημοκρατία χωρίς διάλογο είναι αδειανό πουκάμισο, αλλά και επειδή, αν είχαμε όλοι οι υποψήφιοι εκτεθεί περισσότερο στα φώτα της δημοσιότητας, θα είχαν περισσότερα στοιχεία οι Αθηναίοι να κρίνουν και να συγκρίνουν.
— Δεν πιστεύετε ότι τελικά η Πανεπιστημίου αποδείχθηκε το μεγάλο σας σφάλμα που σας στοίχισε μια δεύτερη θητεία; Υπήρχαν τίτλοι σε δημοσιεύματα που αναφέρονταν στον «Μεγάλο Περίπατο της πτώσης». Ακόμα και ο αντιπρόεδρος της ΝΔ, Άδωνις Γεωργιάδης, υποστήριξε τότε ότι ήταν λάθος σας.
Η Πανεπιστημίου αποδείχθηκε ότι ήταν ο ελέφαντας στο δωμάτιο. Αν θυμάσαι και πριν από τις εκλογές αναγνώριζα πως η καθυστέρηση, όλο αυτό το σκάψιμο που φαινόταν ατελείωτο εκνεύρισε και εξόργισε πολλούς που δεν πρόλαβαν να δουν το έργο ολοκληρωμένο. Ακόμα χειρότερα, απορρόφησε το οξυγόνο απ’ όλα όσα κάναμε. Λέγαμε για την καθαριότητα, μας απαντούσαν «η Πανεπιστημίου». Το πράσινο; Η Πανεπιστημίου. Τα φώτα, οι παιδικές χαρές, οι πλατείες ή τα πεζοδρόμια; Η Πανεπιστημίου. Τα κοινωνικά; Η Πανεπιστημίου. Το μουσείο «Μαρία Κάλλας» ή το νέο πάρκο Ελευθερίας; Η Πανεπιστημίου. Το θέατρο του Λυκαβηττού; Η Πανεπιστημίου. Οι γειτονιές; Η Πανεπιστημίου. Όλο αυτό το έργο; Η Πανεπιστημίου. Μea maxima culpa.
— Το βράδυ των εκλογών στο στόχαστρο της κριτικής βρέθηκε και η σύζυγός σας, Σία Κοσιώνη, λόγω της θέσης της ως παρουσιάστριας του κεντρικού δελτίου ειδήσεων του ΣΚΑΪ. Πώς το σχολιάζετε;
Με πείραξε πολύ το φαρμάκι που έχυσαν κάποιοι για τη Σία και ας επιβεβαίωσε τον απόλυτο επαγγελματισμό της για άλλη μια φορά και σε εκείνη την εκλογική βραδιά. Την πρώτη Κυριακή που κερδίζαμε φυσικά δεν είπαν κουβέντα. Τη δεύτερη που χάσαμε, ξεφόρτωσαν. Αυτό τα λέει όλα. Ευτυχώς, όμως, βρέθηκαν αρκετοί να πουν: «Ρε παιδιά, αν ήταν αυτή δήμαρχος και ο άντρας της δημοσιογράφος, θα λέγατε τα ίδια»;
— Υπήρχαν άνθρωποι που σας γύρισαν την πλάτη την επόμενη μέρα της ήττα σας;
Αισθάνομαι τυχερός. Οι πιο πολλοί άνθρωποι δεν γνωρίζουν ποτέ τους πραγματικούς τους φίλους. Εμφανίζονται μόνο στις κηδείες τους, όταν πλέον είναι αργά. Εγώ τους μέτρησα ζωντανός. Και ναι, είμαι ευγνώμων, διότι υπήρξαν στιγμές που ένιωσα σαν να κολυμπούσα στην αγάπη. Ξέρουν ποιοι είναι, μικροί και μεγάλοι, και τους ευχαριστώ.
— Επίσης, εκείνο το βράδυ είπατε ότι «φέρετε αποκλειστικά την ευθύνη του αποτελέσματος».
Γινάτια δεν έκανα, το πήρα όλο πάνω μου, γιατί έτσι είμαι. Στην πολιτική, όπως και στη ζωή, δεν μαθαίνεις και δεν κάνεις τίποτα όταν σου φταίνε οι άλλοι και ο καιρός. Είναι και θέμα αξιοπρέπειας τελικά. «Αν δεν μπορείς να κάνεις στη ζωή σου ό,τι θες, κοίτα τουλάχιστον να μην την εξευτελίζεις». Σοφή κουβέντα.
— Έναν χρόνο μετά, τι λέτε τον εαυτό σας;
Αισθάνομαι ειλικρινά και πραγματικά πλήρης και, πώς να το πω, πιο μετρημένος. Νομίζω πως κατάφερα να πάω παραπέρα τον εαυτό μου και τη ζωή μου, χωρίς εκπτώσεις. Στηρίχθηκα και ξαναβρήκα μια άλλη μου πλευρά που είχα θάψει μέσα στις υποχρεώσεις της καθημερινότητας. Δίδαξα στην Αμερική την άνοιξη, θα διδάσκω στο Βερολίνο το φθινόπωρο. Δουλεύω στον ιδιωτικό τομέα ως σύμβουλος επιχειρήσεων και ασκώ μαχητική και δημιουργική αντιπολίτευση στο δημοτικό συμβούλιο. Στη θητεία μας έγιναν σωστά και λάθη πολλά, αλλά το σίγουρο είναι ότι δεν κορόιδεψα ποτέ κανέναν. Τα έδωσα όλα. Είμαι πολύ υπερήφανος για την ομάδα μας και για όσα καταφέραμε κι αυτό αναγνωρίστηκε από το 41% της πρώτης κάλπης. Ήταν μια θητεία που μέτρησε για περισσότερες. Παραλάβαμε έναν δήμο σε παρακμή και παραδώσαμε μια πόλη που ανέπτυσσε ταχύτητες. Φίλοι και αντίπαλοι αναγνωρίζουν πως η Αθήνα του ’23 απείχε παρασάγγας απ’ αυτήν του ’19.
— Παρακολουθείτε τις συνεδριάσεις; Δηλώνετε ακόμη «παρών» στην αυτοδιοίκηση;
Απ’ την πρώτη στιγμή ξεκαθάρισα πως δεν εγκαταλείπω την Αθήνα. Αφήνω μόνο τη διοίκησή της. Δεν έχω χάσει ούτε ένα λεπτό συνεδριάσεων, ακόμα και όταν ήμουν στην άλλη άκρη του κόσμου. Αυτή την εντολή έλαβα και ό,τι άλλο και αν κάνω, θα την τηρήσω στο ακέραιο. Το ’19 δεσμεύτηκα πως θα είμαι δήμαρχος ως το τέλος. Το έκανα. Το ’23 δεσμεύτηκα πως ό,τι και να γίνει δεν θα φύγω από το δημοτικό συμβούλιο. Θα το κάνω. Ξέρεις, η αντιπολίτευση στον δήμο δεν είναι όπως στην κεντρική πολιτική σκηνή. Ο δήμαρχος δεν πέφτει όπως, ενδεχομένως, ένας πρωθυπουργός. Δεν πας για τις εντυπώσεις αλλά για την ουσία. Εμείς τοποθετούμαστε θετικά και εποικοδομητικά. Βρίσκουμε, δυστυχώς, τοίχο. Όμως επιμένουμε. Υπάρχει και το εξής παράδοξο: μπορεί να είμαστε αντιπολίτευση, αλλά είμαστε η μεγαλύτερη παράταξη στην Αθήνα. Οφείλουμε να είμαστε η φωνή των Αθηναίων, δυνατή και καθαρή. Γι’ αυτό, πού με χάνεις πού με βρίσκεις, είμαι σε μια γειτονιά. Ακούω, βλέπω, καταγράφω και δουλεύω για να κάνω θετικές προτάσεις. Αν η ήττα είναι μεγάλο σχολείο, η αντιπολίτευση είναι πανεπιστήμιο.
— Πώς βλέπετε σήμερα, ως δημότης, την πόλη και τι σας ενοχλεί περισσότερο;
Τα βασικά και στοιχειώδη. Η καθαριότητα, το πράσινο, τα πεζοδρόμια, το φως, όλα όσα κάνουν ένα δύσκολο 24ωρο χειρότερο και σου σπάνε τα νεύρα. Προφανώς, η Αθήνα δεν ήταν Παρίσι και έγινε Καμπούλ, ούτε όμως Κινσάσα που έγινε Όσλο. Ζούμε σε μια δύσκολη πόλη και η καθημερινότητα δύσκολα κερδίζεται, αλλά πολύ εύκολα χάνεται. Ο δήμαρχος της Αθήνας κανονικά δουλεύει από το πρωί μέχρι το βράδυ, αλλά ο σημερινός μοιάζει να μη χτυπάει καν κάρτα. Στενοχωριέμαι γιατί ξέρω πως μπορούμε πολύ καλύτερα. Το έχουμε, άλλωστε, διαπιστώσει.
— Υπάρχουν έργα που είχατε δρομολογήσει και έχουν σταματήσει με την τωρινή δημοτική αρχή;
Τα καλύτερα, και συμπληρώνουν έναν μακρύ κατάλογο. Η ανάπλαση στον λόφο του Στρέφη ακυρώθηκε, το «Rainbow Ηouse» έχει παραπεμφθεί στις καλένδες, ο Ξενώνας Κακοποιημένων Γυναικών έκλεισε για το καλοκαίρι. Ούτε λέξη για όλα όσα είχαμε δρομολογήσει, όπως η Ακαδημία Πλάτωνα, το παλιό τυπογραφείο στη Σταδίου, το αναπαυτήριο του Πικιώνη στον Λουμπαρδιάρη και στους λόφους του Φιλοπάππου, το θέατρο Εμπρός, το Ολυμπιακό Κολυμβητήριο, το Βότρις στα Σεπόλια, τα ΚΤΕΛ στη Λιοσίων, οι αναπλάσεις στις γειτονιές, τα νέα πάρκα και τόσα άλλα. Ακόμα κανένα νέο έργο. Σκέψου πως εμείς στο πρώτο εξάμηνο είχαμε παραδώσει ολόκληρη Ομόνοια. Ευτυχώς, τουλάχιστον, συνεχίζονται κάποια έργα από την προηγούμενη θητεία, όπως οι βυθιζόμενοι κάδοι, οι δενδροφυτεύσεις, τα σχολεία ή τα πεζοδρόμια και, βέβαια, με καθυστέρηση, το γήπεδο του Παναθηναϊκού.
— Ποια είναι η γνώμη σας για τον δήμαρχο και υποψήφιο αρχηγό του ΠΑΣΟΚ, Χάρη Δούκα;
Σήμερα ακόμα και οι συνεργάτες του κ. Δούκα ομολογούν πως ο δήμαρχος είναι αδιάφορος, ο δήμος είναι ακέφαλος και η πόλη ακυβέρνητη. Η Αθήνα όμως θέλει όρεξη, αφοσίωση και κυρίως όραμα. Δηλαδή αν σχεδιάζαμε από την αρχή την πόλη, θα την κάναμε έτσι; Γιατί συμβιβαζόμαστε; Να το συζητήσουμε επιτέλους; Όχι μόνο στις εκλογές. Δεν είναι μόνο θέμα δημάρχου, υπουργού ή πρωθυπουργού, δεν χωράει σε μια παράταξη ή σε μια θητεία. Το 2040 η Αθήνα θα είναι αβίωτη αν δεν λάβουμε γρήγορα αποφάσεις. Φτάσαμε μέχρι εδώ με τον σχεδιασμό της δεκαετίας του ’80 και του ’90, δεν πάει παρακάτω. Χρειαζόμαστε νέες ιδέες, νέες προτάσεις, νέα σχέδια. Αυτήν τη δουλειά ξεκινήσαμε το 2019. Το θέμα, σήμερα, είναι να αρχίσουμε να οικοδομούμε μια άλλη προοπτική, ανεξάρτητα από το τι θέλει για την πολιτική του σταδιοδρομία ο δήμαρχος. Στο κέντρο και τις γειτονιές. Τα μυαλά περισσεύουν. Έχουμε εξαιρετικούς επιστήμονες, πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, συγκοινωνιολόγους, οικονομολόγους. Είχα την τύχη να συνεργαστώ με πολλούς και έμαθα πολλά. Βέβαια, στις πόλεις δεν συναντάς μόνο τοπόσημα και εμβληματικά κτίρια, δεν είναι μόνο θέμα αισθητικής και αρχιτεκτονικής, είναι και το πεδίο αντιπαράθεσης, ιδεολογικό και πολιτικό, είναι το εργαστήρι μια ζωντανής κοινωνίας σε κίνηση, σε συνεχή αλληλεπίδραση. Χρειάζεται να ανοίξουμε και να ανοιχτούμε. Με έναν διάλογο από τα κάτω. Γκρινιάζουμε, αλλά πολλοί αγαπάμε αυτή την πόλη. Απλοί Αθηναίοι, κάτοικοι, έχουν δικαίωμα στην πόλη. Μας αξίζει κάτι καλύτερο.
— Τι θα κάνετε μετά; Έχετε σκοπό να αφήσετε την αυτοδιοίκηση για μια άλλη πολιτική θέση;
Με ρωτάς τι θα κάνω μετά. Πού μπορώ να κάνω κάτι που να ’χει νόημα για μένα και τους Αθηναίους, αναρωτιέμαι εγώ. Το θέμα δεν είναι το «τι» αλλά το «γιατί». Το θαύμα είναι στο νόημα της πολιτικής. Στο απτό, το ορατό αποτέλεσμα, στο Παγκράτι, στα Σεπόλια, στου Γκύζη και στον Κολωνό, στον Λυκαβηττό και στην Ακρόπολη. Ξέρεις, δεν το είδα ποτέ ως καριέρα. Δεν θέλω να είμαι εκεί ντε και καλά. Θέλω να είμαι εκεί για να κάνω κάτι. Και μπορεί να μην παίρνω τον εαυτό μου στα σοβαρά, αλλά για μένα η πολιτική είναι πολύ σοβαρή υπόθεση που έχει γραφτεί και με αίμα. Δεν χρειάζεται καν ψυχολόγος να το εξηγήσει. Είναι απλό. Στην πιο δύσκολη στιγμή της ζωής μου, όταν έχασα τον πατέρα μου, σε ηλικία 11 χρονών, άσχετοι, άγνωστοι άνθρωποι μου στάθηκαν. Μου ανοίξανε την αγκαλιά τους και με στήριξαν. Από μικρό παιδί, λοιπόν, αισθάνομαι πως χρωστάω και πως οφείλω να ανταποδώσω. Ίσως γι’ αυτό δεν αντέχω τον κυνισμό και την πολιτική χωρίς αρχές. Δεν χρειάζεται να είναι οι δικές μου ούτε βέβαια να συμφωνώ, αλλά να υπάρχουν. Δεν μπορεί να τα κάνουμε όλα ίσιωμα.
— Ποια είναι η γνώμη σας για το πολιτικό σύστημα, ειδικά μετά από όλα όσα συμβαίνουν στον χώρο της αντιπολίτευσης;
Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια πολλοί έχουν μπερδέψει την αληθινή ζωή με το «House of Cards». Μεγάλοι εγωισμοί και ακόμα μεγαλύτεροι κυνισμοί. Το ζούμε τώρα και στον δήμο Αθηναίων. Έχουμε μια έντονη εισβολή του παρελθόντος στον λόγο και στη σκέψη. Δεν είναι πολιτικό, είναι ιδεολογικό και πολιτισμικό. Και ακατάλληλο βέβαια για να φτιάξεις μέλλον ή να υπηρετήσεις το παρόν. Μερικές φορές φοβάμαι πως για το πολιτικό μας σύστημα μετά την κρίση ισχύει η διαπίστωση του Ταλεϋράνδου για την Παλινόρθωση, πως είναι σαν να μην ξέχασαν τίποτα και σαν να μη θυμήθηκαν τίποτα. Πόλεμοι, δημογραφικό, κλίμα, ολιγοπώλια, φθηνή εργασία και μια κοινωνία που αποξενώνεται, γιατί δεν μπορεί να συμπλεχθεί. Έχουμε κάνει πολύ μεγάλη πρόοδο τα τελευταία χρόνια, αλλά μερικές φορές προσποιούμαστε πως το τραύμα της κρίσης δεν ήταν τόσο βαθύ. Ενώ άλλοι το συνεχίζουν ως τραύμα, περιγράφοντας με απελπισία το αύριο και με ζόφο το σήμερα. Υπερβολικά πράγματα και τα μεν και τα δε. Η πολιτική ηγεσία κρίνεται στον συγκερασμό τους, με όρους μέλλοντος και όχι παρελθόντος. Και μας χρειάζεται πολύ αυτού του τύπου η ηγεσία, γιατί ο κόσμος γύρω μας δεν σταματά να προχωρά και να παράγει και θαύματα και κρίσεις.
— Κλείνοντας, τώρα που έχετε περισσότερο χρόνο, πώς περνάτε τη μέρα σας;
Κάνω τη δουλειά μου, ενώ παράλληλα συνεχίζω να ασχολούμαι με τα προβλήματα της πόλης και να ακούω τους ανθρώπους της. Και ναι, απολαμβάνω το ότι μετά από πολλά χρόνια έχω λίγο παραπάνω ελεύθερο χρόνο και χαίρομαι την οικογένεια και τους φίλους μου. Ένα είναι βέβαιο: δεν τη φοβάμαι τη φωτιά. Τη ζωή μου την έχω ζήσει και θα τη ζήσω με μάχες και αγώνες που εγώ θα διαλέξω. Καθιστό δεν σε μετράει ο Άγιος Πέτρος, λένε στα μέρη μου.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
