Γράφει ο Κωνσταντίνος Φίλης
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις εισέρχονται σε ένα από τα πιο κρίσιμα εξάμηνα των τελευταίων ετών. Αρχής γενομένης από τη συνάντηση των δύο υπουργών Εξωτερικών την ερχόμενη Τρίτη στην Αγκυρα, εκκινούν επαφές στο υψηλότερο επίπεδο, με τον πρώτο κύκλο να ολοκληρώνεται, κατά τα φαινόμενα, με το Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας τον ερχόμενο Νοέμβριο, όπου και θα υπογραφούν αρκετές συμφωνίες σε ζητήματα «χαμηλής» πολιτικής. Ατύπως, τα δύο μέρη φέρεται να έχουν ορίσει τα μέσα του 2024 ως το χρονικό όριο εντός του οποίου θα έχουν διερευνήσει και διαπιστώσει κατά πόσον υπάρχουν περιθώρια σύγκλισης. Ακούγονται και πιο προωθημένες απόψεις ακόμη και για υπογραφή συνυποσχετικού εντός του 2024 προκειμένου τα δύο μέρη να οδηγηθούν στην Χάγη, ωστόσο πρώτα πρέπει να δούμε πώς διαμορφώνονται αυτή τη στιγμή οι συνθήκες και ποιοι παράγοντες θα επηρεάσουν την πορεία των διμερών σχέσεων το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Θα πρέπει άλλωστε να έχουμε κάτι ανατρεπτικό από την πλευρά της Τουρκίας στη διάρκεια των συνομιλιών, ώστε αυτές να αποκτήσουν νόημα.
Σήμερα, οι ηγεσίες σε Ελλάδα και Τουρκία, έχοντας µεγάλο πολιτικό κεφάλαιο, δείχνουν αποφασισμένες όχι μόνο να ξαναπιάσουν το νήμα των σχέσεων αλλά και να αναζητήσουν λύσεις στα προβλήματα που ταλανίζουν τις δύο χώρες εδώ και δεκαετίες. Ως προς το Κυπριακό χρειάζεται προσοχή, διότι δεν πρέπει η Αγκυρα να αισθάνεται ότι έχει κάρτα «ελευθέρας» για να δημιουργεί τετελεσμένα και η Αθήνα να μην αντιδρά προκειμένου να μη χαλάσει το καλό κλίμα. Αναμφίβολα, πάντως, είναι στη θετική κατεύθυνση ο δραστικός περιορισμός, στα όρια του εκμηδενισμού, των τουρκικών παραβιάσεων και υπερπτήσεων. Οπως βέβαια και οι χαμηλότεροι τόνοι με ελάχιστες εμπρηστικές εξάρσεις, όπως αυτή της περασμένης Τετάρτης του Ερντογάν για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Υπενθυμίζεται ότι στο πρόσφατο παρελθόν η Ελλάδα βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας στη γείτονα, με δημόσιες απειλές και εκβιασμούς να εναλλάσσονται. Υποστήριζα τότε ότι το χειρότερο ήταν πως η τουρκική κοινωνία εκπαιδευόταν στον ανθελληνισμό και τροφοδοτούνταν καθημερινά με μαξιμαλισμούς και αναθεωρητικές αντιλήψεις (που εκφράζουν το μεγαλύτερο μέρος της ελίτ) ως προς το τι της ανήκει σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο. Δεδομένου ότι ο Ερντογάν έχει αποδεχθεί το ιδεολόγημα της «Γαλάζιας Πατρίδας», έχει υπογράψει το τουρκολιβυκό σύμφωνο, έχουν σταλεί τρεις επιστολές στον ΟΗΕ, όπου αμφισβητείται η κυριαρχία ελληνικών νησιών λόγω αποστρατιωτικοποίησης, ενώ επιμένει στη θεωρία των «γκρίζων ζωνών», αν αυτή η ρητορική συνεχιζόταν, δεν θα «μαζευόταν» αργότερα. Μετά βέβαια την επανεκλογή του, η εικόνα δαιμονοποίησης της Ελλάδας μετριάστηκε. Και η διαφορά του με την αντιπολίτευση είναι ότι έχοντας δώσει διαπιστευτήρια πατριωτισμού, ακόμη και τις μεταλλάξεις του δεν χρειάζεται να τις εξηγήσει ή να τις αιτιολογήσει στους συμπατριώτες του, απλώς τις επιβάλλει. Υπό αυτή την έννοια, αν πειστεί ότι είναι ωφέλιμο για τον ίδιο και τη χώρα του να βρει κοινό τόπο με την Ελλάδα ή τουλάχιστον πως του προκαλεί ζημιά όσο δεν το πράττει, τότε, όπως έκανε και στο παρελθόν σε αρκετές περιπτώσεις, έχει τον τρόπο να αλλάξει την ατζέντα, χωρίς να αμφισβητηθούν οι προθέσεις του.
Στην Ελλάδα η κατάσταση είναι πιο σύνθετη, καθώς, από τη μια, συχνά η δημόσια συζήτηση εμφορείται από βερμπαλισμούς και εκατέρωθεν βέλη περί ενδοτικών και εθνικιστών, ενώ αν τελικά εμβαθύνουμε στον διάλογο με την Τουρκία θα αρχίσουν να εκτοξεύονται με χαρακτηριστική ευκολία κατηγορίες για υποχωρητικότητα σε περίπτωση προσέγγισης και χάσιμο άσκοπου χρόνου που ευνοεί την Τουρκία, γιατί εξωραΐζει την εικόνα της στη Δύση, στο σενάριο τελμάτωσης των διαπραγματεύσεων. Βέβαια είμαστε υποψιασμένοι και διστακτικοί γιατί έχουμε απέναντί μας μια χώρα η οποία θεωρεί ότι τυχόν επίλυση μπορεί να προέλθει μέσα από πολιτικές και όχι απαραιτήτως νομικές διαπραγματεύσεις, που διατηρεί εις βάρος μας την απειλή πολέμου από το 1995 και που διανθίζει τις διεκδικήσεις της, προϊόντος του χρόνου.
Πάντως, ένα από τα κρίσιµα στοιχεία που θα επηρεάσουν τις εξελίξεις είναι η εντύπωση των δύο πλευρών για το κατά πόσον η χρονική συγκυρία ευνοεί ένα διάλογο χωρίς περιεχόμενο για το θεαθήναι, ώστε να ροκανιστεί ο χρόνος, ή κατά πόσον έχει προκύψει ένα παράθυρο ευκαιρίας, μοναδικό τουλάχιστον από το 2010 και μετά, τα περιθώρια του οποίου οφείλουν να εξαντλήσουν. Ενα επίσης καθοριστικό σημείο είναι αν η Τουρκία θεωρεί (και οι Δυτικοί αποδέχονται) ότι είναι αρκετό να διατηρήσει την αποκλιμάκωση της έντασης που είχε προκαλέσει με την Ελλάδα, «πουλώντας» ταυτόχρονα την προσέγγιση με Ισραήλ και Αίγυπτο. Από ελληνικής πλευράς αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι η Αγκυρα επιδεικνύει ευελιξία και προσαρμοστικότητα στην ικανοποίηση ορισμένων τουλάχιστον από τις απαιτήσεις της Ιερουσαλήμ και του Καΐρου, αντιλαμβανόμενη ότι σε διαφορετική περίπτωση δεν μπορεί να υπάρξει ουσιαστική αποκατάσταση των σχέσεων μαζί τους. Επομένως, ερώτημα και ζητούμενο είναι τι χειροπιαστό είναι διατεθειμένη και κυρίως θα της ζητηθεί από μεριάς μας να προσφέρει για να αποδείξει στην πράξη τις κατά δήλωση της ηγεσίας της θετικές προθέσεις της έναντί μας. Μη λησμονούμε ότι ο Ερντογάν διαπραγματεύεται παράλληλα σε διάφορα διπλωματικά μέτωπα και συχνά τα συνδέει για να κερδίσει κάτι παραπάνω.
Προκειμένου λοιπόν να µην εξαντληθεί η «καλή» διάθεση της Τουρκίας στην εκτόνωση της έντασης, απαιτείται οδικός χάρτης που θα περιγράφει λεπτοµερώς τα βήµατα και τα προαπαιτούµενα (π.χ. σχετικά με την αποκλιμάκωση) και ανάλογο χρονοδιάγραμμα. Σύντομα θα αποκαλυφθεί κατά πόσον η τουρκική πολιτική αλλάζει στον τύπο ή στην ουσία, χωρίς προσώρας να διαφαίνεται κάποια συνταρακτική διαφοροποίηση. Βρισκόμαστε, πάντως, σε αρχικό στάδιο, όπου η οικοδόμηση και η εμπέδωση της εμπιστοσύνης αποτελούν το ενδεδειγμένο πρώτο βήμα. Τέλος, ας συγκρατήσουμε το ενδιαφέρον του αμερικανικού παράγοντα για ενδεχόμενο «σπάσιμο» της διαπραγμάτευσης, με την Ανατολική Μεσόγειο να προηγείται του Αιγαίου λόγω της ανάγκης γρήγορης διοχέτευσης ενέργειας στην Ευρώπη. Εντούτοις είναι υπερβολική η προσδοκία ότι στην πρώτη περίπτωση η συμφωνία είναι πιθανότερη.
O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
