Γράφει η Κωνσταντίνα Μπότσιου
Πηγή: εφημερίδα “Το Βήμα”
Η πολιτική τομή του 2008
«Ευτυχώς που δεν πάθαμε και τίποτα» θα μπορούσε να είναι η επωδός από το γνωστό ανέκδοτο του πολυτραυματία στην αποτίμηση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008.
Οι δυτικές δημοκρατίες που βασίζονται στην οικονομία της αγοράς έκαναν τα πάντα για να πείσουν τους πολίτες ότι δεν αποτέλεσε ορόσημο. Επέμειναν ότι η κρίση ήταν παροδική και έπληξε κυρίως τους επιδερμικά αναπτυσσόμενους (π.χ. Ελλάδα), ενώ απέδειξαν με την επιβολή λιτότητας ότι οι αγορές ξέρουν να αυτορρυθμίζονται. Μικρή σημασία αποδίδουν στο ότι ενδιαμέσως χρειάστηκε να σχετικοποιηθεί «ανεπαισθήτως» η δημοκρατία χάριν των οικονομικών προσδοκιών και να γίνουν ανεκτές ανισότητες στο όνομα του αδήριτου ατομικού καταναλωτισμού. Ο «πρώτος» κόσμος του 1/3, δηλαδή η πλούσια Δύση, εξοικειώθηκε και στο εσωτερικό με τις κοινωνίες του 1/3.
Οικονομικά, η συνταγή απέδωσε ώς ένα βαθμό. Τα χρέη συμμαζεύτηκαν κάπως, μέχρι να ξαναφουσκώσουν, και τα ΑΕΠ ξανάρχισαν να καθρεφτίζουν αισιόδοξες προβλέψεις διά προκρούστειων μέσων όρων. Πολιτικά, όμως, τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν εξίσου πειστικά. Η οικονομική κρίση δημιούργησε στρατιές απεγνωσμένων που έψαξαν μαγικές λύσεις σε αντισυστημικά κόμματα, κυρίως της ακροδεξιάς. Οι ακροδεξιές δυνάμεις στην ΕΕ ελέγχουν σε όλες τις χώρες περίπου 10% των ψήφων, ενώ σε ορισμένες κατέλαβαν ήδη την εξουσία μόνες (Ιταλία) η με συνεταίρους (Σουηδία). Υπόσχονται δε ισχυρή δόση αντιευρωπαϊκής πολιτικής στις ευρωεκλογές του 2024.
Πολλοί ψηφοφόροι εξοικειώνονται με αντιδημοκρατικές καταστάσεις, αποδεχόμενοι την ιδιότητα του πολίτη τρίτης κατηγορίας. Αισθάνονται “τιμωροί» του συστήματος, ενώ στην πράξη αυτοκαταστρέφονται. Τους αφήνει αδιάφορους η αντιπαράθεση δημοκρατίας-αυταρχισμού που προβάλλουν οι ΗΠΑ αντιτιθέμενες στην Κίνα, στη Ρωσία ή σε καθεστώτα τύπου Ερντογάν ή Όρμπαν. Ο δικός τους καημός είναι η προστασία του προσωπικού χώρου, κι ας πάσχει το σύστημα γύρω τους, η συσσώρευση ατομικών πόρων, ακόμα και με υφαρπαγή των δυνατοτήτων των επόμενων γενεών, των παιδιών τους. Το πιστοποιεί η ελάχιστη πρόοδος στις πολιτικές ενάντια στην κλιματική αλλαγή.
Σε τέτοιες συνθήκες εξαερώνονται τα παραδοσιακά κόμματα στο διάνυσμα «δεξιά-αριστερά-κέντρο». Το τέλος του ψυχρού πολέμου ήταν αναμενόμενο να κλονίσει την πρωτοκαθεδρία αντικομμουνιστικών δυνάμεων, όπως π.χ. τη χριστιανοδημοκρατία στην Ιταλία. Αλλά η οικονομική κρίση σάρωσε πολιτικές δυνάμεις που, ενώ επεβίωσαν και άνθησαν μετά το 1990, όπως οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές, φορτώθηκαν την ευθύνη για την οικονομική ανωμαλία του 2008. Το ίδιο συνέβη με κόμματα και πρόσωπα που ταυτίστηκαν στην μνήμη των ψηφοφόρων με άσχημες στιγμές: είτε με την κατάρρευση των οικονομιών είτε με την κοπιώδη προσπάθεια ανάταξής τους.
Τρομαγμένες από το φάσμα της οικονομικής κρίσης, πολλές δυτικές δημοκρατίες διολισθαίνουν σε πολιτικά συστήματα με «μαύρες τρύπες», που καλύπτονται από κόμματα και συνθήματα ευκαιρίας. Κοινωνίες που διέρχονται τέτοιες μεγάλες μεταβάσεις αναπτύσσουν μιθριδατισμό: συνηθίζουν στο δηλητήριο μειωμένης δημοκρατικής νομιμοποίησης εν ονόματι μιας αβέβαιης ατομικής ευημερίας που μπορούν να ποστάρουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα κράτη τους είναι διοικητικά κούφια (hollow states): αν πιέσει κανείς την επιφάνεια, δεν βρίσκει τίποτα ουσιώδες στο εσωτερικό πέρα από οικονομικές φούσκες. Γιατί το ενδιαφέρον για τα κοινά αγαθά φθίνει ραγδαία.
Η κρίση της δυτικής δημοκρατίας έχει ρίζες στην οικονομική κρίση του 2008 που διέρρηξε τους κοινωνικούς δεσμούς προτεραιοποιώντας το «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Στην παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 οι ΗΠΑ αντιμετώπισαν το πρόβλημα δημοκρατίας με περισσότερη δημοκρατία, ενώ η Γερμανία, η Ιταλία και τελικά η Ευρώπη υπέκυψαν στον φασισμό. Σήμερα δεν πεθαίνουν μαζικά άνθρωποι, αλλά σβήνουν τα δημοκρατικά κύτταρα των πολιτών, όπως καταρχάς συνέβη τότε. Η ΕΕ-27 πρέπει να συνειδητοποιήσει αυτό τον κίνδυνο αν δεν θέλει να βιώσει την διάλυσή της μέσα από σαθρά εθνικά πολιτικά συστήματα.
Κωνσταντίνα Μπότσιου
Καθηγήτρια Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς
