Ομιλία Ευάγγελου Βενιζέλου στην Επιτροπή Αναθεώρησης του Συντάγματος κατά τη συζήτηση για τα άρθρα 4-25 (ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα)
«Πρέπει να κάνουμε το γενναίο βήμα της ορθολογικής και έντιμης αναθεώρησης του άρθρου 16, εάν και η πλειοψηφία της σημερινής Βουλής θέλει να υπάρχει αναθεώρηση γενικώς»
Κύριε Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι βουλευτές,
στον κατάλογο των συνταγματικών δικαιωμάτων, των ατομικών δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων ομαδικής δράσης και των κοινωνικών δικαιωμάτων, δηλαδή στο κεφάλαιο των άρθρων 4 έως και 25 δεν χρειάζεται καμία απολύτως αλλαγή στο ισχύον Σύνταγμα της χώρας.
Το ελληνικό Σύνταγμα είναι ένα από τα πληρέστερα ευρωπαϊκά συντάγματα στον τομέα αυτό. Εάν χρειαζόταν μια και μόνη προσθήκη αυτή θα ήτανε ερμηνευτικού χαρακτήρα: ότι οφείλουμε να ερμηνεύουμε και να εφαρμόζουμε όλες τις επιμέρους διατάξεις σε αρμονία με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, τα πρόσθετα πρωτόκολλά της και την νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Οποιαδήποτε άλλη αλλαγή είναι είτε περιττή είτε επικίνδυνη. Διότι μπορεί να μειώσει το επίπεδο προστασίας και να δημιουργήσει τεράστια ερμηνευτικά προβλήματα ιδίως όταν οι προτεινόμενες αναδιατυπώσεις αυτών των διατάξεων επί τη βάση των οποίων ασκείται ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων, δεν τελούν σε ανοιχτή συνομιλία με τη νομολογία. Μπορεί να δημιουργηθούν τεράστιες παρεξηγήσεις, ανατροπές και τελικά υποβάθμιση του επιπέδου προστασίας.
Πρέπει να σας πω δε, ότι αντιμετωπίζω μάλλον θετικά το γεγονός, ότι οι προτάσεις των δυο κομμάτων τελικώς αλληλοαποκλείονται ή αλληλοακυρώνονται στο πεδίο αυτό. Διότι δεν θα βλαφτεί το επίπεδο του Κράτους Δικαίου και του Κοινωνικού Κράτους, αν δεν συντελεστεί καμία αλλαγή στο ζήτημα αυτό.
Δεν χρειάζεται να αλλάξουμε το άρθρο 17 του Συντάγματος, αρκεί να έχουμε χρήματα να καταβάλλουμε τις αποζημιώσεις για τις ρυμοτομικές, τις πολεοδομικές και τις αρχαιολογικές αποζημιώσεις, ούτως ή άλλως αυτό μας το λέει η προστασία της περιουσίας κατά το πρώτο πρόσθετο πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Μας το λέει η νομολογία του Στρασβούργου.
Δεν χρειάζεται να θίξουμε το άρθρο 24 του Συντάγματος, είναι προϊόν μεγάλης περίσκεψης, δύσκολων συνομιλιών με την επιστήμη, την επιστημονική κοινότητα και την κοινωνία των πολιτών την περίοδο 1998-2001. Νομίζω ότι μόνον υποβάθμιση του περιβαλλοντικού κεκτημένου θα έχουμε αν θίξουμε το άρθρο 24.
Αλλά το μεγάλο πρόβλημα αφορά το Κοινωνικό Κράτος. Στην Ελλάδα έχουμε ένα Κοινωνικό Κράτος Δικαίου, έχουμε ένα επίπεδο προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων, έχουμε ένα πολύ ισχυρό «κοινωνικό κεκτημένο», το «κοινωνικό κεκτημένο» είναι πάντα σχετικό, δεν είναι απόλυτο διότι πρέπει να έχει ένα περιθώριο εκτίμησης ο κοινός νομοθέτης με βάση την οικονομική συγκυρία και τις δημοσιονομικές δυνατότητες.
Ποιο είναι το πρόβλημα του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα; Είναι αυτό που είναι σε όλη την Ευρώπη. Η Ευρώπη είναι κοινωνική Ευρώπη. Χωρίς κοινωνικό κράτος δεν υπάρχει ευρωπαϊκή ταυτότητα, δεν υπάρχουν τα θεμελιώδη πλεονεκτήματα του ευρωπαϊκού πολιτικού και θεσμικού πολιτισμού. Αλλά υπάρχει μια πολλαπλή κρίση του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους. Τι κρίση;
Πρωτίστως δημογραφική, που την έχουμε και στην Ελλάδα, και δημοσιονομική. Επιπλέον εμείς είχαμε θεμελιώδεις ανισορροπίες, συστημικές ανισορροπίες του Κοινωνικού Κράτους. Έχουμε ένα κοινωνικό κράτος το οποίο δαπανά πρωτίστως για τις συντάξεις, δαπανά για την ασφάλιση υγείας αλλά δεν έχει προνοιακό πυλώνα και τα επιδόματα δεν οδηγούν σε μια σημαντική μείωση του επιπέδου φτώχειας- μετά τις μεταβιβαστικές πληρωμές.
Αυτό πρέπει να το κάνουμε δια του Συντάγματος; Μπορούμε να το κάνουμε με το Σύνταγμα; Όχι. Αυτό είναι το ζήτημα συντονισμένων, επίπονων πολιτικών που βεβαίως θα προσλαμβάνουν τη μορφή νόμου εντός του ισχύοντος επαρκεστάτου πλαισίου του Συντάγματος , αλλά και με βάση τα διδάγματα της δεκάχρονης οικονομικής και δημοσιονομικής κρίσης.
Ποιο είναι το βασικό δίδαγμα της οικονομικής κρίσης; Η Ελλάδα βγαίνει μετά από αυτήν την περιπέτεια, αν βγαίνει. Δυστυχώς κινδυνεύει να ξανακυλήσει σε χειρότερη περιπέτεια δημοσιονομική και χρηματοοικονομική το επόμενο διάστημα. Ποιο είναι λοιπόν το συνταγματικό μας δίδαγμα; Ότι θα έρθουμε και θα κάνουμε στην Αναθεώρηση του Συντάγματος ασκήσεις συνταγματικής ρητορείας; Συνταγματικού βολονταρισμού; Και τελικά συνταγματικού λαϊκισμού; Ένα ποσοστό συνταγματικής ρητορείας είναι αναπόφευκτο γιατί γενετικά,ιστορικά, τα πρώτα συντάγματα είχαν διακηρυκτικό χαρακτήρα, ήταν κείμενα τα οποία είχαν πομπώδη χαρακτήρα και όσο κι αν επικράτησε μετά η λεγόμενη μηχανιστική λογική στα συντάγματα, η πιο τυπική, φορμαλιστική, νομική εκφορά του κανονιστικού λόγου, υπάρχει ένα στοιχείο ρητορείας το οποίο λειτουργεί και νομιμοποιητικά. Κάθε Σύνταγμα εκπέμπει και μια συνταγματική θεολογία. Αλλά, όταν έχεις περάσει αυτά που έχεις περάσει το βασικό για τα κοινωνικά δικαιώματα ποιο είναι; Η δημοσιονομική επάρκεια. Η ρήτρα δημοσιονομικής δυνατότητας. Όταν δεν μπορείς να λύσεις το θέμα αυτό μπορείς να αρκεστείς στον συνταγματικό βολονταρισμό; Πάντα υπάρχει ένα στοιχείο βολονταρισμού στις συνταγματικές μεταβολές και στην πολιτική γενικότερα. Αλλά είναι αυτό το φοβερό δίλημμα: Θα επικρατήσει η οικονομία της πολιτικής; Θα επικρατήσει το οικονομικό του νομικού; Μα είναι δυνατόν να μην λες την αλήθεια στην κοινωνία, στο λαό, στο εκλογικό σώμα για το δημοσιονομικό πλαίσιο και τις δυνατότητες;
Άρα στην πραγματικότητα μπαίνουμε ξανά στην παλιά συνταγή, δηλαδή στην συνταγή της απουσίας δημοσιονομικής επίγνωσης και δημοσιονομικής ειλικρίνειας. Και παρεισάγοντας νέους όρους, νέες εκφράσεις που είναι ερμηνευτικά ανεπεξέργαστες, στην πραγματικότητα υπονομεύουμε την προσπάθεια της νομολογίας να διατηρήσει ένα επίπεδο αξιοπρεπούς διαβίωσης. Είναι αγώγιμα τα υπάρχοντα κοινωνικά δικαιώματα; Βεβαίως είναι. Στον πυρήνα κάθε κοινωνικού δικαιώματος υπάρχει ένα ατομικό δικαίωμα. Αρχαϊκό και πολύ σκληρό. Τα κοινωνικά δικαιώματα είναι αγώγιμα μέσω της αρχής της ισότητας, της αναλογικής ισότητας και μέσω της προστασίας της αξίας του ανθρώπου.
Το άρθρο 21 και το άρθρο 22 αποκτούν περιεχόμενο μέσω του άρθρου 2 παράγραφος 1 και 4 παράγραφος 1. Αλλά, αυτό σημαίνει αναδρομικά. Αποκατάσταση των περικοπών των συντάξεων, σύμφωνα με τη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας. Αυτό σημαίνει νέα αναδρομικά, γιατί τώρα που διατηρείται η προσωπική διαφορά, οι νέοι συνταξιούχοι προφανώς θα προσφύγουν αξιώνοντας ίση μεταχείριση με τους παλιούς όταν έχουν ίδια χρόνια ασφάλισης και ίδιες ή μεγαλύτερες εισφορές.
Αυτό είναι το θέμα που έχουμε να λύσουμε. Τις δημοσιονομικές επιπτώσεις αυτών των αποφάσεων. Διότι, ναι μεν πρέπει να έχουμε ένα στόχο δημοσιονομικό για τη συνολική συνταξιοδοτική δαπάνη, αλλά η εσωτερική κατανομή της δαπάνης πρέπει να σέβεται την αρχή της αναλογικής ισότητας. Όταν το περιθώριό σου είναι μεταξύ 700 ευρώ και 1.100 ευρώ, προφανώς από ένα σημείο και μετά ακυρώνεις τη λογική του διανεμητικού ασφαλιστικού συστήματος και τη λογική της καταβολής εισφορών.
Η χώρα δεν έχει ασφαλιστικό σύστημα. Η χώρα έχει ένα εθνικό σύστημα υγείας που πεθαίνει. Η χώρα δεν έχει προνοιακό σύστημα. Είχαμε εφαρμόσει το 2014 πιλοτικό πρόγραμμα εγγυημένου επιπέδου διαβίωσης και ελαχίστου εισοδήματος σε 13 νομούς. Θα έπρεπε αυτό να συνεχιστεί. Σε έναν νομό ανά περιφέρεια.
Άρα να πούμε την αλήθεια: ότι χρειαζόμαστε δημοσιονομικό πλαίσιο, πόρους και λογική διαχείρισης των στόχων αυτών. Και όχι ρητορείες, εξαγγελίες και ευκολίες. Η ευκολία είναι το βήμα προς τη δημαγωγία, τον λαϊκισμό και την ανευθυνότητα. Δηλαδή είναι η δια του Συντάγματος επαναφορά της δημόσιας συζήτησης στο επίπεδο πριν την κρίση, χωρίς να έχει μεσολαβήσει τίποτα. Αυτό είναι το μεγάλο θέμα.
Και δύο λόγια για το άρθρο 16 που είναι το μόνο άρθρο το οποίο έχει νόημα. Εισάγει κάτι καινούργιο. Στο άρθρο 16 κρίνεται η τύχη της αναθεώρησης συνολικά. Όπως είχε κριθεί και η τύχη της αναθεώρησης εν πολλοίς του 2008. Ποιες είναι οι διατάξεις που είναι κρίσιμες για την αναθεώρηση αυτή; Το 16, το 32 για την εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας και την αποσύνδεση από τη διάλυση της Βουλής και το 86 στο οποίο υπάρχει ευρεία συμφωνία για ορισμένες όψεις της παρέμβασης. Όχι για όλες. Στην πραγματικότητα, η παρούσα Βουλή με την πλειοψηφία της θα σταθμίσει αν θέλει να υπάρξει αναθεώρηση στην επόμενη. Αυτό εξαρτάται από το άρθρο 16. Η επόμενη Βουλή θα σταθμίσει εάν θα αναθεωρήσει το 16 και έτσι και τη διάταξη περί Προέδρου της Δημοκρατίας ή αν θα ξεκινήσει νέα διαδικασία αναθεώρησης για το 16 θυσιάζοντας την αναθεώρηση της διάταξης για την εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας. Αυτό είναι το δίλημμα.
Χρειαζόμαστε αναθεώρηση του άρθρου 16; Προσέξτε. Εγώ θέλω να πω πράγματα ενώπιον της Βουλής που θα συντελέσουν σε μια ερμηνεία του άρθρου 16, σύμφωνη με τα δεδομένα του σημερινού κόσμου και χωρίς αναθεώρηση του άρθρου 16. Γιατί είναι πολύ πιθανό να πορευτούμε τα επόμενα χρόνια χωρίς αναθεώρηση του άρθρου 16.
Στο άρθρο 16 κρίνεται η κανονιστική αντοχή του Συντάγματος. Διότι η συνταγματική πραγματικότητα, δηλαδή η σύμφωνη με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο κυρίως ερμηνεία του άρθρου 16, οδηγεί σε ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο. Αυτή τη στιγμή λειτουργούν ιδιωτικά πανεπιστήμια στην Ελλάδα; Βεβαίως και λειτουργούν. Στην Ελλάδα λειτουργούν 28 διαφορετικά εκπαιδευτικά συστήματα. Με βάση τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής ΄Ένωσης, σε κάθε χώρα της ΄Ένωσης λειτουργούν όλα τα συστήματα όλων των χωρών. Εικοσιοχτώ διαφορετικά συστήματα. Οποιοδήποτε σύστημα υπάρχει σε μια χώρα, ως νόμιμο εκεί, μέσω της ελεύθερης εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών λειτουργεί σε οποιαδήποτε χώρα μέλος . Όταν έχεις δε και ελληνόφωνη χώρα – το ίδιο αντιμετωπίζει και η Σλοβακία σε σχέση με την Τσεχία και αντίστροφα, για να μη μιλήσω για τις αγγλόφωνες χώρες-, αυτό είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα.
Άρα λειτουργούν ιδιωτικά πανεπιστήμια στην Ελλάδα. Έχει αναγνωρίσει η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας τα επαγγελματικά δικαιώματα των αποφοίτων αυτών όλων των ενδιάμεσων σχημάτων παροχής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης; Τα έχει αναγνωρίσει. Αναγνωρίζει τα ακαδημαϊκά δικαιώματα των αποφοίτων των κυπριακών πανεπιστημίων; Τα αναγνωρίζει. Άρα, το πρόβλημα δεν είναι η συνταγματική πραγματικότητα. Η συνταγματική πραγματικότητα είναι άλλη. Το ζήτημα είναι το κύρος του συνταγματικού κειμένου. Αν δεν το αλλάξουμε το συνταγματικό κείμενο δεν διασφαλίζουμε το κύρος του κειμένου. Αλλά, η συνταγματική πραγματικότητα θα είναι διαφορετική.
Εγώ ήμουν πάντα θερμός και μαχητικός υποστηρικτής του δημοσίου πανεπιστημίου. Και πίστευα και πιστεύω ότι θα μπορούσαν να γίνουν μη κρατικά νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, ιδρυματικού μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με βάση το ισχύον Σύνταγμα. Δεν φθάνει αυτό. Το δημόσιο πανεπιστήμιο πρέπει να υποστηριχτεί δια των μη κρατικών πανεπιστημίων. Πρέπει να αναδειχθούν οι θύλακες αριστείας που έχει και οι οποίοι, δυστυχώς, κρύβονται και ασφυκτιούν στην κατάσταση που υπάρχει στο δημόσιο πανεπιστήμιο. Δεν λειτουργεί η ελευθερία των ιδεών, δεν υπάρχει ασφάλεια δικαίου στο δημόσιο πανεπιστήμιο. Και δεν υπάρχει επαρκής χώρος για την αριστεία και για τα μεγάλα ερευνητικά αποτελέσματα. Για να μην πω για τα παιδαγωγικά αποτελέσματα τα οποία είναι τραγικά γιατί το 10 ως βαθμός πιστοποιεί τον άριστο, αλλά το 5 δυστυχώς μπορεί να μην πιστοποιεί τίποτα.
Άρα χρειαζόμαστε διάταξη στο Σύνταγμα που να διασώζει το κύρος του Συντάγματος για μη κρατικά πανεπιστήμια.Θα προτιμούσα να είναι ιδρυματικά μη κερδοσκοπικά, αλλά υπάρχει και μια πραγματικότητα επιχειρηματικού πανεπιστημίου. Αφήστε που υπάρχει και η εξής αντίφαση. Είναι αμφίβολο αν το ιδρυματικό, μη κερδοσκοπικό καλύπτεται από την ελευθερία εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών, ενώ είναι αναμφίβολο ότι το αντίθετο συμβαίνει.
Άρα, πρέπει η επόμενη Βουλή να καταστρώσει μια διάταξη που θα λειτουργεί προστατευτικά και προωθητικά για το Δημόσιο Πανεπιστήμιο, θα ανοίγει την λεγόμενη αγορά με την έννοια του Forum των μη κρατικών πανεπιστημίων, και, στην πραγματικότητα, θα συμφιλιώνει το επίπεδο της συνταγματικής πραγματικότητας το οποίο υπάρχει με το επίπεδο του συνταγματικού κειμένου, γιατί τώρα αυτά είναι ασύμπτωτα. Άρα, πρέπει να κάνουμε το γενναίο βήμα της ορθολογικής και έντιμης αναθεώρησης του άρθρου 16, εάν και η πλειοψηφία της σημερινής Βουλής θέλει να υπάρχει αναθεώρηση γενικώς.
