Γράφει ο Μανώλης Κοττάκης
Παραμονές Πρωτοχρονιάς το twitter «κατέβασε» μια ανάρτηση από τον λογαριασμό του δημοφιλούς σατιρικού διασκεδαστή Χριστόφορου Ζαραλίκου, επειδή το χιούμορ του εκρίθη πως έθιγε τον δήμαρχο Αθηναίων Κώστα Μπακογιάννη.
Εβδομάδες πριν, μια τηλεπερσόνα, συνοδευόμενη από κάποιους που έμοιαζαν με μπράβους, ανέβηκε στη σκηνή και επιχείρησε να διακόψει την παράσταση του Ζαραλίκου, επειδή σχολίαζε έναν εκδότη και επιχειρηματία.
Για να αποδειχθεί ότι εκείνος, ως εκδότης, μπορεί να «σχολιάζει» από τα ΜΜΕ του τους πάντες, αλλά ο ίδιος, μολονότι δημόσιο πρόσωπο, απαγορεύεται να σχολιάζεται από τρίτους. Τα περιστατικά είναι ενδεικτικά. Μπορώ να προσθέσω ένα ακόμη, για την ιστορία: Εμείς, με την ιστορία του εντύπου μας, απαξιώσαμε και να απαντήσουμε στους νάνους που προσπάθησαν να μας πλήξουν. Τα ελληνικά Hoaxes, διοικούμενα από κάποιους άσχετους με τη δημοσιογραφία, επιχείρησαν να μας χρεώσουν προ μηνός χαλκευμένες ειδήσεις (fake news) σχετικές με ανάλυσή μας για Ελληνα αξιωματούχο διεθνή οργανισμού. Με πηγές κάποια σάιτ της συμφοράς της ελληνικής επαρχίας. Απλώς προσπεράσαμε. Το «χαρτί» δεν δίνει σημασία! Υπάρχουν δυο τρία θέματα εδώ. Το πρώτο αφορά την ελευθερία έκφρασης γενικότερα. Η ημέτερη ιντελιγκέντσια καταγγέλλει διαρκώς τον περιορισμό των ελευθεριών στην Τουρκία, στην Ουγγαρία, στην Πολωνία, αλλά δεν κοιτάζει τα «μούτρα» της…
Ο κύριος Μόσιαλος μπορεί να κάνει ελευθέρως αναρτήσεις κατά της Παναγίας και του Χριστού στο twitter παραμονές Χριστουγέννων, χωρίς να διανοηθεί κανείς να κατεβάσει τις υβριστικές αναρτήσεις του για θεολογικά σύμβολα, αλλά ο Ζαραλίκος απαγορεύεται να κάνει σάτιρα ή κριτική σε έναν αιρετό αξιωματούχο, ακόμη και αν η κριτική του είναι προφανώς άδικη ή υπερβολική. (Έτσι είναι η σάτιρα συνήθως – δεν έχει όρια.) Η αστυνομία του διαδικτύου μοιάζει «μιλημένη».
Στη δημοκρατία μας -διαχρονικά ομιλώ, δεν είναι φρούτο της εποχής-, η ελευθερία έκφρασης είναι απολύτως επιτρεπτή μέχρι το σημείο που δεν λες επικίνδυνα πράγματα και δεν θίγεις ευαίσθητα ζητήματα. Τα οποία, όμως, δεν είναι συνήθως δική σου ανακάλυψη – έρχονται ως ψίθυρος και ως βοή από τις παρέες. Εσύ απλώς έχεις την τόλμη να τα καθιστάς δημόσια. Το δεύτερο σημείο που προκύπτει από το νέο έπος Ζαραλίκου -ο οποίος γίνεται ήρωας εναντίον της θέλησής του και με τις επιθέσεις που δέχεται στο τέλος θα γίνει και σύμβολο- είναι αν η φιλελεύθερη δημοκρατία μας αντέχει τη σάτιρα και τη γελοιογραφία, και μέχρι ποιο σημείο!
Κάποτε, οι Πρόεδροι, οι πρωθυπουργοί και οι αρχηγοί των αντιπολιτεύσεων όχι απλώς καλοδέχονταν τη σάτιρα, αλλά συζητούσαν και με τους σατιρικούς καλλιτέχνες και τους γελοιογράφους. Ο Μαρκεζίνης ρωτούσε κάθε μέρα τον οδηγό του, τον Χαράλαμπο, αν οι γελοιογράφοι ασχολούνται μαζί του. Χαιρόταν όταν τον ξέσκιζαν. «Καλώς, Χαράλαμπε!» έλεγε.
Όταν μια μέρα έλαβε αρνητική απάντηση στο ερώτημα, του απάντησε το μεγαλειώδες «Κλάψ’ τα, Χαράλαμπε!». Μεταπολιτευτικά, όλοι περίμεναν κάθε Σάββατο τα σχόλια του ΚΥΡ στην «Ελευθεροτυπία». Το πενάκι του Χριστοδούλου στη «Βραδυνή». Τον Ιωάννου στο «Αντί». Τον Στάθη. Τον Κώστα Μητρόπουλο στα «Νέα». Τον Αρχέλαο. Τον Αρκά για άλλους λόγους στο «Εψιλον». Τα δηκτικά σκίτσα της Ξένου! (Οι σατιριζόμενοι της ζητούν το πρωτότυπο.) Τα βραβευμένα διεθνώς σκίτσα του παλαιού φίλου μου Μιχάλη Κουντούρη, ο οποίος επιμελήθηκε το εξώφυλλο του βιβλίου μου «Οι νησίδες του καινούργιου». Και από τους σατιρικούς, περίμεναν τον απολαυστικό Χάρρυ Κλυνν. Τον σαρωτικό έως το 2015 Λαζόπουλο. Τον Μητσικώστα, τον καιρό που του έγραφαν κείμενα για τον 9,84 ο Μπέλλος με τον Μακρή. Και, βεβαίως, την αξέχαστη Μαλβίνα, που χαλούσε κόσμο με τα σχόλια για τον «Τάπερμαν».
Η σάτιρα στην πατρίδα μας γινόταν κατά βάση από αριστερούς καλλιτέχνες, οι οποίοι στέκονταν με άνεση στο μέσον μεταξύ Ν.Δ. – ΠΑΣΟΚ (τα θαλάσσωσαν με τη μεροληψία τους, όταν η ζωή το έφερε να σταθούν ανάμεσα στη Ν.Δ. και την Αριστερά). Τα αυτά ισχύουν για μέρος της συστημικής γελοιογραφίας, που κατά έναν βαθμό γίνεται στις μέρες μας μεροληπτική καμιά φορά και χολερική. Οπως προχθές, που σατίρισε ατυχώς τον -άταφο ακόμη- Παπούλια. Αν κάποιος κάνει τον κόπο να κάνει στατιστική έρευνα σε γελοιογραφίες της τελευταίας διετίας, θα διαπιστώσει ότι ο τέως πρωθυπουργός γελοιογραφείται από ορισμένα έντυπα δέκα φορές περισσότερο από τον διάδοχό του στην πρωθυπουργία. Ο τέως Πρόεδρος της Δημοκρατίας, το ίδιο. Η κυρία Σακελλαροπούλου είναι «προστατευόμενο είδος». Ο χρόνος έχει σταματήσει το 2019.
Θεωρώ ότι οι πρωθυπουργοί και οι αρχηγοί που επιδιώκουν τη σάτιρα και δείχνουν αντοχή σε αυτήν κερδίζουν. Εκπέμπουν την αυτοπεποίθηση του ανωτέρου. Το ίδιο και οι Πρόεδροι. Ο Κώστας Καραμανλής, που τους συναντούσε κατόπιν εισηγήσεως Ρουσόπουλου, έχει ενθύμιο τα πενάκια τους και τα αυτόγραφά τους! Θεωρώ ότι η υγιής σάτιρα και η υγιής γελοιογραφία είναι και βαλβίδες εκτόνωσης του λαϊκού αισθήματος. Η απουσία τους είναι μηχανισμός σώρευσης αγανάκτησης.
Όταν διώκονται ή περιορίζονται, το σύστημα πλήττεται. Η εικόνα των «Ράδιο Αρβύλα», που για να επιζήσουν τηλεοπτικώς μετά τις ασχήμιες του συνεργάτη τους εκφώνησαν σποτ στο οποίο η κτητική αντωνυμία «μας» συνοδεύει μόνον τις ατάκες τους για τους κυρίους Μητσοτάκη – Ανδρουλάκη («πρόεδρε του ΠΑΣΟΚ, αρχηγέ μας», «πρωθυπουργάρα μας»), ενώ για τους λοιπούς είναι ουδέτερες, είναι απογοητευτική. Ας καταλάβουμε όλοι ότι η σάτιρα και η γελοιογραφία δεν ανατρέπουν τους πολιτικούς συσχετισμούς. Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης έγινε πρωθυπουργός έχοντας απέναντί του όλη τη σάτιρα και τη μισή γελοιογραφία. Αν είναι κάποιος να νικήσει, θα νικήσει!
Τελευταίο, αλλά όχι έλασσον: Ολα τα παραπάνω δεν είναι μεμονωμένα συμπτώματα – δυστυχώς, αποτελούν ασκήσεις επιβολής στη μοναδική σκέψη. Είναι γενικότερο το θέμα. Ο ευρωβουλευτής της Ν.Δ. Γιώργος Κύρτσος καταγγέλλει, μέρες τώρα, τη διοίκηση της ΕΡΤ για αποκλεισμό από τις εκπομπές της, από τη στιγμή που άρχισε να κάνει κριτική στην κυβέρνηση για την πανδημία. Απάντηση δεν λαμβάνει. Είναι ζήτημα χρόνου να ασχοληθεί η Ευρωβουλή με την ΕΡΤ και την Ελλάδα. Στις πρόσφατες εκπομπές της δημόσιας τηλεόρασης για το ΠΑΣΟΚ, στα πάνελ είχαν θέση μόνον αναλυτές που υποστήριζαν τη γραμμή Σκέρτσου πως από την εκλογή Ανδρουλάκη θα χάσει ψηφοφόρους μόνον ο ΣΥΡΙΖΑ. Σήμερα, που οι δημοσκοπήσεις λένε πως χάνει και η Ν.Δ., οι ύμνοι για τον Ανδρουλάκη στα ΜΜΕ σταμάτησαν, με κεντρική εντολή ως φαίνεται, και ομολογείται επισήμως ότι ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ κάνει ζημιά και στη Ν.Δ.! Και εμείς, που το φωνάζαμε από την πρώτη στιγμή ότι η πασοκοποίηση της Ν.Δ. ανασταίνει το ΠΑΣΟΚ, ήμασταν οι… κακοί. Η πραγματικότης εκδικείται.
Συμπέρασμα: Η σάτιρα και η κριτική δεν αλλάζουν μόνες τούς συσχετισμούς, οι κοινωνικές συνθήκες τούς αλλάζουν. Αν ο λαός θέλει ξανά Μητσοτάκη ή ξανά Μπακογιάννη, 100 Ζαραλίκοι να κάνουν κριτική, το αποτέλεσμα δεν αλλάζει. Αν δεν τους θέλει, και 100 Ζαραλίκους να έχουν μαζί τους, πάλι το αποτέλεσμα δεν αλλάζει.
Ο περιορισμός στην ελευθερία έκφρασης και η επιβολή της μοναδικής σκέψης μπορούν όμως να σωρεύσουν οργή, που, υπό συνθήκες, οδηγεί σε μεταβολή των συσχετισμών. Στη χώρα όπου γεννήθηκε ο Αριστοφάνης, το πώς προσεγγίζουμε τη σάτιρα είναι απόδειξη της προσήλωσής μας ή της απομάκρυνσής μας από βασικές αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Είναι, δηλαδή, κριτήριο ψήφου.
